تأسیس فرهنگستان انعکاس عملی سیاست ایران‏گرایی این دوره است. ضرورت ایجاد وحدت ملی و مقابله با تشتت اجتماعی زمینه ظهور چنین سازمانی را فراهم آورد. در نزد متجددان وجود زبانها و لهجه‏های اقوام مختلف مانع جدی نظام متمرکز و واحد ملی در ایران بود که امحای این زبانها و لهجه‏ها در کنار ادغام بیولوژیک...

  
تأسیس فرهنگستان انعکاس عملی سیاست ایران‏گرایی این دوره است. ضرورت ایجاد وحدت ملی و مقابله با تشتت اجتماعی زمینه ظهور چنین سازمانی را فراهم آورد. در نزد متجددان وجود زبانها و لهجه‏های اقوام مختلف مانع جدی نظام متمرکز و واحد ملی در ایران بود که امحای این زبانها و لهجه‏ها در کنار ادغام بیولوژیک اقوام، به‏زعم آنها خود سبب‏ساز وحدت ملی می‏شد. از سوی دیگر، از نظر آنها زبان قدیم مانع جدی تجدد مطلوب بود. مسئولیت این مهم (: یکپارچگی زبانی) به عهده فرهنگستان بود؛ و وجود زبانهای قومی مطابق با سنتهای دیرینه اقوام ایرانی در خود ضدیت با روح تجددخواهی را نیز در برداشت، به گونه‏ای که تجددخواهی این دوره چنین توجهات گذشته‏گرا را برنمی‏تافت. لذا سازمانی برای از بین بردن این خصلت کهنه لازم می‏آمد.   گذشته از تجددخواهی، ایران‏گرایی در هیئت ناسیونالیسم افراطی این دوره، که در خود ضدیت دینی و عربی داشت، زمینه‏های بسط و ظهور مؤسساتی با عنوان پالایش زبان فارسی را به وجود آورد. احسان طبری می‏گوید: شوینیسم به زبان سرایت کرده و شوینیسم زبانی1 را به وجود آورده بود. شاه ابتداتحت تأثیر ذبیح بهروز معلم ریاضیات دانشکده افسری، تغییر یک سلسله واژه‏های عربی به فارسی را پذیرفت2.   در ابتدا وضع لغات جدید فارسی در دستگاه نظامی آن دوره مورد نظر واقع شد. آن دستگاه مأموریت یافت با تشکیل جمعی از نظامیان و افراد غیرنظامی دست به وضع واژگان جدیدی بزند. جهت خلق اصطلاحات مربوط به رسته‏ها و شئون نظامی انجمنی مرکب از وزارتخانه‏های جنگ، معارف، صنایع مستظرفه و اوقاف در سال 1303ه . ش به وجود آمد. یحیی دولت‏آبادی، غلامحسین رهنما و عیسی صدیق‏اعلم به نمایندگی وزارت معارف و جمعی از امرای ارتش به نمایندگی از وزارت جنگ در آن عضویت داشتند. واژگان مصوب بیشتر حول موضوعات نظامی و سازمان ارتش از قبیل هواپیما، خلبان، هواسنج و... بود.   مجمع دیگری با عنوان «انجمن وضع لغات و اصطلاحات علمی» به توسط عیسی صدیق‏اعلم و به شیوه دانشگاههای آمریکایی در سال 1311ه . ش تأسیس شد که تا سال 1319ه . ش، پنج سال بعد از تأسیس فرهنگستان، به امر وضع لغات فارسی اشتغال داشت که برخی از آن لغات به تصویب فرهنگستان نیز رسید.   یکی از تأثیرات سفر شاه به ترکیه احساس نیاز به تشکیلاتی برای ساماندهی به زبان فارسی بود. اصلاح در حیطه زبان به توسط ترکهای جوان به صورت افراطی صورت پذیرفته بود و شاه ایران را سخت تحت تأثیر قرار داد. لذا پس از بازگشت از آن سفر، علاوه بر اقداماتی نظیر کشف حجاب که این نیز با الهام از اقدامات کمال آتاتورک صورت پذیرفت، هیئت حاکمه را به تأسیس سازمانی منسجم و تحت کنترل سوق داد. شاه این مسئولیت را به عهده نخست وزیر فرهنگی‏اش محمدعلی فروغی محول ساخت. فروغی کسی بود که پس از معرفی کابینه خود، زمینه مسافرت یکماهه شاه را به ترکیه فراهم آورده بود و در طول سفر سعی می‏کرد شاه را مفتون اقدامات اجتماعی و فرهنگی کمال پاشا کند. او با همکاری وزیر معارف خود، علی‏اصغر حکمت، با گردآوری جمعی از اندیشمندان حوزه فرهنگ و لغت، فرهنگستان را تأسیس کرد.   رعدی آذرخشی اقدامات عجولانه برخی از اشخاص در مؤسسات دولتی و غیردولتی را در وضع اصطلاحات بیمورد در زبان فارسی از قبیل انجمنی که در وزارت جنگ فعالیت می‏کرد علت اصلی این تصمیم می‏داند.3 منظور رعدی‏آذرخشی، اقدامات افراطیونی است که مصمم بودند به جای واژگان مصطلح عربی از اصطلاحات ثقیل و نامأنوس زبان اوستایی استفاده کنند. او می‏گوید: «فروغی فرهنگستان را به قصد جلوگیری از اقدامات خودسرانه و شتابزده چند تن از معتقدان متعصب فارسی سره که در دستگاههای دولتی نفوذ داشتند، ایجاد کرد.4   پورداوود وجهه همت فروغی را در این زمینه مهار جریان ناسالم تحمیل لغات نابهنجار تازه از ناحیه عناصر کم‏مایه و پرتعصب و بیرون کشیدن زمام کار لغت‏سازی از دست آنان می‏داند.   واژه‏های ساخته بهروز و دوستانش، اقتباس نادرستی از ریشه‏های اوستایی و پهلوی و غالبا از لحاظ زبانشناسی، چنانکه پورداوود در یک سلسله مقالات خود نشان می‏دهد، مخدوش است؛ مثلاً واژه «ارتشتار» را ساختند و حال آنکه در اصل این واژه «ارتهه» (ارده، عرّاده) و «شتار» (ستاد ـ ایستاد) است، یعنی کسی که بر عرّاده می‏ایستد و نمی‏توان «ش» واژه «شتار» را به «ارتهه» چسباند و از آن «ارتش» ساخت!! ولی رضاشاه در این امور وارد نبود و فهرست واژه‏های برساخته را چپ و راست امضا می‏کرد. در اثر نگرانی جمعی ادبا، فروغی مطلب را به شاه توضیح داد و، در نتیجه، «فرهنگستان» تشکیل شد.5   علی‏اصغر حکمت می‏گوید فروغی در این زمینه از من خواست از روی اساسنامه آکادمیهای اروپا، اساسنامه‏ای برای تأسیس چیزی نظیر آن در ایران تهیه کنم.6 عیسی صدیق نیز از تهیه اساسنامه‏ای ابتدایی به این منظور برای فروغی اشاره می‏کند، و در پایان می‏افزاید که کمیسیونی به دستور فروغی با ریاست وزیر معارف و چند تن از استادان دانشگاه تشکیل و اساسنامه مورد نظر فراهم آمد. این اساسنامه در 26 اردیبهشت 1314ه . ش به تصویب هیئت دولت رسید و در پنجم خرداد همان سال برای اجرا به وزارت معارف ابلاغ شد.7   غلامعلی رعدی‏آذرخشی می‏گوید مواد اول و دوم این اساسنامه را که راهنما و الهام‏بخش فرهنگستان است خود فروغی نوشته است، دو ماده‏ای که اصول عقاید فروغی را درباره زبان فارسی در بر دارد.        ماده اول ـ برای حفظ و توسعه و ترقی زبان فارسی انجمنی به نام «فرهنگستان ایران» تشکیل می‏شود.      ماده دوم ـ وظائف فرهنگستان به قرار ذیل است:           1. ترتیب فرهنگ به قصد رد و قبول اصطلاحات در زبان فارسی؛           2. اختیار الفاظ و اصطلاحات هر رشته از رشته‏های زندگانی با سعی در اینکه حتی‏الامکان فارسی باشد؛           3. پیراستن زبان فارسی از الفاظ نامتناسب خارجی؛           4. تهیه دستور زبان و استخراج و تعیین قواعد برای وضع لغات فارسی و   اخذ یا رد لغات خارجی؛           5. جمع‏آوری الفاظ و اصطلاحات پیشه‏وران و صنعت‏گران؛           6. جمع‏آوری لغات و اصطلاحات از کتب قدیم؛           7. جمع‏آوری لغات و اصطلاحات و اشعار و امثال و قصص و نوادر و ترانه‏ها و آهنگهای ولایتی؛           8. جست و جو و شناساندن کتب قدیم و تشویق به طبع و نشر آنها؛           9. هدایت افکار به حقیقت ادبیات و چگونگی نظم و نثر و اختیار آنچه از ادبیات گذشته پسندیده است و رد آنچه منحرف می‏باشد و راهنمایی برای آینده؛           10. تشویق شعرا و نویسندگان در ایجاد شاهکارهای ادبی؛           11. تشویق دانشمندان به تألیف و ترجمه کتب سودمند به فارسی فصیح و مأنوس؛           12. مطالعه در اصلاح خط فارسی.8   شخصیتهای برجسته فرهنگی آن زمان از قبیل محمدتقی بهار، علی‏اکبر دهخدا، سعید نفیسی، رضازاده شفقو بدیع‏الزمان فروزانفر از جمله بیست و چهار عضو پیوسته آن بودند. در این تشکیلات اعضای وابسته‏ای چون هانری ماسه از فرانسه و آرتور کریستین‏سن از دانمارک، آرتور پوپ از آمریکا و نیکلسن از انگلستان همکاری می‏کردند. هدف اصلی این مؤسسه عبارت بود از تعریف، حفظ و توسعه و ترقی زبان و ادبیات فارسی و وضع لغات علمی و خارج کردن لغات بیگانه از این زبان. از 1314ه . ش تا 1320ه . ش به عنوان اولین دوره فعالیت این تشکیلات که به آن فرهنگستان اول می‏نامند فعالیت آن بیشتر جنبه بازدارندگی و مهارکنندگی داشت تا جنبه ایجابی و سازندگی. منظور از بازدارندگی، کوتاه کردن دست رقیبان و تندروها در این زمینه بود.   فروغی در سال 1314ه . ش برای روشن ساختن اذهان درباره اهمیت وظائف فرهنگستان خطابه‏ای تحت عنوان «فرهنگستان چیست؟» ایراد کرد،9که در حقیقت خط‏مشی فرهنگستان را ضمن آن خطابه شرح داده و به تفصیل بیان کرده است. اما چندی نگذشت که عده‏ای به مخالفت با او برخاستند و او را مخالف با تصفیه زبان جلوه دادند، به طوری که در آذرماه همان سال، فروغی از ریاست فرهنگستان برکنار شد و در گوشه انزوا به نگارش کتب و تحریر آثار نافع و سودمند خود مشغول گردید.10 قضاوت تحلیل‏گران موضوع فوق حکایت از مقاومت فروغی در برابر تندروی افراطیون در حذف لغات و وضع واژگان جدید است. نامه 68 صفحه‏ای فروغی در سال 1315ه . ش پس از برکناری از ریاست فرهنگستان و احساس انحراف آن مؤسسه از وظائفش زیر عنوان پیام من به فرهنگستان نیز حکایت از نگرانی او در شیوه تندروانه است. در دائرهًْ‌المعارف مصاحب، ذیل محمدعلی فروغی آمده است: «تا آنجا که در این رساله به کسانی که به سبب ندانستن زبان عربی یا دشمنی با آن، تیشه به ریشه زبان فارسی می‏زنند، اندرز می‏دهد و آنان را و نیز عربی‏پرستان را از افراط و تفریط برحذر می‏دارد.11» گرچه فرهنگستان توانسته بود پس از گذشت نزدیک به دو سال اصطلاحات بسیاری را به تصویب برساند ولی روند کار شاه را راضی نمی‏ساخت. لذا آن را در سال 1317ه . ش منحل کرد و با یک تجدید سازمان ریاست آن به اسماعیل مرآت وزیر معارف سپرده شد.   درباره این فرهنگستان نیز قضاوتهای مختلفی به تأیید و یا تکذیب اقدامات آن صورت می‏پذیرد. عیسی صدیق‏اعلم می‏نویسد: «فرهنگستان در پیراستن زبان فارسی و جلوگیری از تعصبات افراطی و تسجیل اصطلاحات علمی و تعیین قواعد برای اخذ یا رد لغات خارجی و تهیه مقدمات تألیف فرهنگ و دستور زبان فارسی اقدامات مفیدی کرد و خدمات ارزنده‏ای انجام داد.»12 در همین حال احسان طبری معتقد است که فرهنگستان به جای پرداختن به کار پژوهش درست در علوم طبیعی و انسانی و تعیین معادلهای مناسب برای مصطلحات علوم طبیعی و اجتماعی به اموری پرداخت که فارسی به آن نیاز نداشت، یعنی مبارزه با واژه عربی و تیز کردن احساسات ضدعرب.13 در همان مقطع تاریخی نیز اقدامات فرهنگستان از سوی برخی دیگر مورد انتقاد واقع می‏شد. از جمله کسروی که خود در عربی‏زدایی و خلق‏زبانی نو با سیاستهای رژیم همسو بود. اعضای فرهنگستان را بیسواد قلمداد می‏کرد و حتی به خود فرهنگستان نیز بی‏اعتنایی می‏کرد. هدایت و کمی شدیدتر تقی‏زاده نیز با اقدامات فرهنگستان به مخالفت پرداختند.
 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. Linguistique.