تاریخ معاصر - جشن هنر شیراز

جشن هنر شیراز جشنواره‌ای از هنر و موسیقی بود که از سال 1346 تا 1356، در پایان هر تابستان، در شیراز برگزار می‌شد. این جشنواره زیر نظر فرح پهلوی و با مدیریت فرخ غفاری برگزار می‌شد. سازمان جشن هنر شیراز در 1346، به ریاست فرح پهلوی، با سی و سه نفر عضو هیئت امنا و پنج عضو هیئت مدیره و کمیته‌های تئاتر، موسیقی، سینما و نمایشگاهها، دفاتر پروژه‌های فنی، مالی، پذیرایی و روابط عمومی آغاز به کار کرد.1

سازمان جشن هنر شیراز طی فعالیت خود بیش از بیست کتاب در زمینه‌های، موسیقی و سینما در ایران و جهان به چاپ رساند. این جشن هر سال در شهریور ماه آغاز می‌شد. از سال 1346 تا 1356، در مجموع یازده دوره جشن هنر برگزار شد. هدف رژیم پهلوی از برگزاری جشن هنر شیراز، در ظاهر، بزرگداشت و معرفی هنرهای اصیل و معاصر ایرانی به مردم ایران و جهان بود؛ در صورتی که عملاً، محتوا و مضمون برنامه های آن زاییده اندیشه‌ای غرب محور، خاصه‌ پسند شخص فرح پهلوی، بود.

جلال ستاری، در کتاب «در بی دولتی فرهنگ»، به نقل از مهرداد بهار می‌گوید:
من استنباطم راجع به جشنواره‌ها این است که هدف جشنواره، در برگرفتن هر چه بیشتر مردم است. این جشنواره‌ها باید بتوانند توده مردم را به خود جلب کنند. ولی، فکر می‌کنم این جشنواره‌ها، متاسفانه، نمی‌توانند این هدف را برآورده کنند. علتش هم اینست که مسائلی که در این جشنواره‌ها مطرح می‌شود، واقعاً مسائلی نیست که مردم با آنها آشنایی نزدیک داشته باشند؛ شاید بتوان گفت که مردم به نحوی با آنها بیگانه‌اند. و به این علت این جشنواره‌ها نمی‌توانند در توده مردم نفوذ کنند. بنابراین من فکر می‌کنم هدف اصلی‌ای که در این جشنواره‌ها هست، محکوم به شکست است. درست به این علت که ما پایه‌های فرهنگی لازمش را در میان مردم از بین برده‌ایم و پایه‌های جدیدی هم که مناسب زندگی روزانه باشد، در مردم ایجاد نکرده‌ایم. بنابر این، این جشنواره‌ها محکوم به شکست‌اند.2

فرح مدعی ارائه و عرضه هنرهای اصیل و معاصر بود. ولی در همین جشنی که برپا می کرد، از هنرمندان غربی برای ترویج فرهنگ خودشان دعوت کرده بود. در یکی از برنامه‌های جشن هنر شیراز، نمایشی به اجرا در آمد که در آن به ارزشهای دینی و اخلاقی ایرانیان اهانت شد؛ نمایشی که محل اجرای آن مغازه‌ای در یکی از خیابانهای پر تردد شهر اجاره شده بود، و مضمون نمایش هم تجاوز به عنف. این نمایش در همان موقع باعث اعتراض جدی روحانیون و مردم شد.

طبق اسناد وزارت دربار، دفتردار فرح پهلوی، طی نامه‌ای به اسدالله علم ــ وزیر وقت دربار شاهنشاهی ــ، چنین می‌نویسد: «حسب‌الامر مبارک علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران، کمیسیون جشن هنر در ساعت 5 بعد از ظهر روز یکشنبه، چهاردهم اسفند ماه 1345، در کاخ صاحبقرانیه، در پیشگاه مبارکشان تشکیل خواهد شد. مقرر فرمودند مراتب را به اطلاع جنابعالی برسانم که در ساعت معین تشریف فرما شوند. پیشکار علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران: فضل‌الله نبیل».3

به طور کلی، تمام امور جشن هنر با نظر و تصویب شخص فرح پهلوی انجام می‌شد. سیاستگذاری و ترسیم هدف مورد نظر با ریاست عالیه هیئت امنا بود. فرح، طی سخنانی که در اختتامیه اولین جشن هنر در سال 1346 ایراد نمود، هدف از برگزاری جشن هنر را این گونه بیان کرد: «بسیار خوشوقتم که اولین جشن هنر ایران با موفقیت بسیار روبه رو شد. منظور و هدف از برگزاری این جشن بزرگداشت هنر و هنرمند ایرانی و شناساندن هنر قدیم و جدید ایران به ایرانیان و به خارجیان و همچنین بزرگداشت هنرمندان خارجی و شناساندن شیوه کار آنان به ایرانیان بود... آرزو دارم جشن هنر شیراز در سال آینده و سالهای بعد با موفقیت بسیار روبه رو شود و به هدف عالی خود نائل آید».

در اینجا 8 فقره سند از اسناد موجود در مرکز بررسی اسناد تاریخی درج می شود. سند 1 ابلاغ به وزیر دربار است درباره برگزاری جشن؛ سند 2 اساسنامه سازمان جشن هنر شیراز؛ سند 3 ابلاغ اساسنامه به وزیر فرهنگ وهنر؛ سند 4 ابلاغ دفتر فرح به وزارت اطلاعات درباره قیمت بلیط هواپیما؛ سند 5 نامه به دفتر نخست‌وزیری در مورد کمک به جشن هنر؛ سند 6 نامه به وزیر اقتصاد راجع به نحوه کمک به جشن هنر؛ سند 7 وجوه دریافتی سازمان جشن هنر شیراز در 1347 و سند 8 برنامه کاری فرح پهلوی در 11 و 12 شهریور همان سال. اینک، آن اسناد:

[1]

شماره کتاب 5686                                                تاج شماره قبل
جزوه‌دان دفتر مخصوص علیاحضرت شهبانوی ایران ضمیمه
پوشه اسم پاکنویس کننده
                                                                        اداره
تاریخ تحریر 19/12/45                                   ماه..........13 تاریخ خروج...ماه .....13

جناب آقای علم وزیر محترم دربار شاهنشاهی
حسب‌الامر مبارک علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران کمیسیون جشن هنر در ساعت 5 بعد از ظهر روز یکشنبه چهاردهم اسفند ماه /1345 در کاخ صاحبقرانیه در پیشگاه مبارکشان تشکیل خواهد شد. مقرر فرمودند مراتب را به اطلاع جنابعالی برسانم که در ساعت معین تشریف فرما شوید.
پیشکار علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران. فضل‌الله نبیل.

[2]
اساسنامه
سازمان جشن هنر شیراز
نظر به توجه و علاقه‌مندی خاص علیاحضرت شهبانو فرح به گسترش هنر و بزرگداشت هنرهای اصیل و ملی و به منظور، بالا بردن سطح هنر در ایران و بزرگداشت هنر هنرمندان ایران و شناساندن هنر و هنرمندان خارجی در ایران و آشنایی هر چه بیشتر علاقه‌مندان و هنر دوستان به نموهای هنری جهان سازمانی به نام «سازمان جشن هنر شیراز» به ریاست عالیه علیاحضرت شهبانو فرح تشکیل می‌گردد.

ماده 1) موضوع «سازمان»
1. تهیه و تدارک برنامه‌های فستیوالهای هنرهای نمایشی و موسیقی جشن هنر شیراز.
2. انجام سایر فعالیتهای هنری برای عرضه نمودن هنر در جنب جشن هنر شیراز.
3. برقراری رابطه و همکاری با سازمانهای هنری بین‌المللی و تبادل برنامه‌های هنری برای جشن هنر شیراز.
ماده2) مرکز سازمان تهران.
ماده 3) مدت نامحدود

ارکان سازمان:
1 . هیئت امناء
2. هیئت مدیره و مدیرعامل
3. بازرس

هیئت امناء به ریاست عالیه علیاحضرت شهبانو و عضویت 31 نفرتشکیل می‌گردد.
1. آقای وزیر فرهنگ وهنر
2. آقای وزیر دربار
3. اقای وزیر اطلاعات
4. مدیر عامل سازمان برنامه
5. استاندار شیراز
6. وزیر اقتصاد
7. وزیر امور خارجه
8. رئیس ساز مان جلب سیاحان
9. رئیس دانشگاه پهلوی
10. رئیس دانشکده هنرهای زیبا
11. مدیر عامل شرکت ملی نفت
12. رئیس انجمن فیلارمونیک
13. رئیس انجمن ملی روابط فرهنگی
14. فرمانده ارتش سوم
15. 16. 17. 18. 19. 20. 21 و 10 نفر اشخاص صلاحیتدار و علاقه‌مند به موضوع سازمان به پیشنهاد وزیر فرهنگ و هنر و تصویب علیاحضرت ریاست عالیه سازمان.
ماده 4) اعضا هیئت امناء به فرمان علیاحضرت ریاست عالیه سازمان برای مدت دو سال
انتخاب و تصمیمات هیئت به اکثریت عده حاضر اتخاد خواهد شد .
ماده 5) یک نفر از اعضاء هیئت امناء به فرما علیاحضرت شهبانو فرح به ریاست هیئت امناء انتخاب خواهد گردید.
ماده 6) هیئت امناء لااقل دوبار در سال تشکیل جلسه خواهد داد ــ جلسات هیئت امناء بنا به دعوت ریاست هیئت تشکیل خواهد گردید.

وظایف هیئت امناء
1. تصویب بودجه و ترازنامه
2. پیشنهاد انتخاب اعضاء هیئت مدیره سازمان
3. انتخاب بازرس
4. پیشنهاد تغییر مواد اساسنامه و یا انحلال سازمان
5. رسیدگی به گزارش سالانه هیئت مدیره و بازرسی سازمان

هیئت مدیره و مدیرعامل
هیئت مدیره مرکب از 5 نفر خواهد بود.
ماده 7) هیئت امناء عده‌ای را برای عضویت هیئت مدیره سازمان به حضور علیاحضرت شهبانو پیشنهاد و معظم‌لها از بین این عده یک نفر را به ریاست، و چهار نفر را به عضویت هیئت مدیره برای مدت 2 سال به موجب فرمان انتخاب خواهند فرمود.
ماده 8) هیئت مدیره لااقل هر دو ماه یک بار تشکیل جلسه خواهد داد مگر در صورت لزوم که به درخواست مدیرعامل توسط رئیس هیئت مدیره دعوت خواهد شد.
ماده 9) تصمیمات هیئت مدیره به اکثریت عده حاضر اتخاذ خواهد شد و مصوبات هیئت مدیره در دفتری ثبت و به امضای اعضاء هیئت مدیره حاضر در جلسه خواهد رسید.

ماده 10) وطائف هیئت مدیره:
1. تصویب خط مشی سازمان
2. تهیه بودجه
3. تصویب تشکیلات اداری و برنامه‌های ساز مان
4. تصویب و مراقبت در اجرای آئین‌نامه‌های داخلی
5. تصویب طرح و برنامه‌هایی که از طرف مدیرعامل به هیئت مدیره پیشنهاد شده است.
6. اقدام به کلیه اموری که برای انجام موضوع و هدف سازمان لازم باشد.

ماده 11) هیئت مدیره یک نفر را به عنوان مدیرعام انتخاب کرده و برای صدور فرمان به حضور ریاست عالیه سازمان معرفی می‌نماید.
ماده 12) مدیرعامل مجری مصوبات هیئت مدیره بوده و برای اداره امور سازمان دارای کلیه اختیارات لازم خواهد بود.
مدیرعامل مکلف است در پایان هر سال مالی گزارشی از اقدامات انجام شده سازمان و وضع اداری و مالی آن به هیئت مدیره تسلیم دارد. این گزارش پس از تصویب هیئت مدیره جهت تأیید به هیئت امناء تقدیم می‌گردد تأیید قسمت مالی گزارش مزبور که همراه با گزارش بازرس در هیئت امناء مورد رسیدگی قرار خواهد گرفت به منزله واریز حساب دوره عمل خواهد بود.
ماده 13) کلیه اسناد مالی و تعهدات سازمان را مدیرعامل به اتفاق رئیس هیئت مدیره و یا یک نفر از اعضاء هیئت مدیره به معرفی رئیس هیئت مدیره امضاء خواهند نمود ولی مکاتبات اداری فقط دارای امضاء مدیرعامل خواهد بود.

بازرس
ماده 14) هیئت امناء یک نفر بازرس از خود و یا خارج برای مدت یک سال انتخاب خواهد نمود.
ماده 15) بازرس مکلف است در پایان هر سال مالی گزارشی از عملیات سازمان و امور مالی آن تهیه و قبل از تشکیل جلسه سالیانه هیئت امناء توسط رئیس هیئت مدیره به هیئت امناء تسلیم نماید.

امور مالی سازمان
ماده 16) دارایی سازمان مبلغ .............. ریال است که از طرف علیاحضرت شهبانو فرح ریاست عالیه سازمان به سازمان مرحمت گردیده است.
ماده 17) درآمد سازمان از محلهای زیر تامین می‌گردد:

1 . کمکهای مرحمتی علیاحضرت شهبانو
2. کمکهای شخصیتهای حقوقی و حقیقی
3. درآمدهای حاصله از فعالیتهای سازمان
ماده 18) امور مالی سازمان تابع آئین‌نامه مالی و معاملاتی خواهد بود که از طرف مدیرعامل تهیه و به تصویب هیئت مدیره خواهد رسید.
ماده 19) مقررات ساتخدامی سازمان تابع آئین‌نامه‌ای خواهد بود که از طرف مدیرعامل تهیه و به تصویب هیئت مدیره خواهد رسید.

انحلال سازمان
سازمان دارای شخصیت حقوقی غیر انتفاعی است و به پیشنهاد هیئت امناء و موافقت علیاحضرت شهبانو فرح منحل خواهد شد و در صورت انحلال دارایی سازمان به یکی از موسسات هنری به تشخیص ریاست عالیه سازمان تعلق خواهد گرفت.
ماده 20) هرگونه تغییر در مواد اساسنامه بنا به پیشنهاد هیئت امناء و تأیید علیاحضرت شهبانو فرح انجام خواهد گرفت.

[3]
تاج
دفتر مخصوص علیاحضرت شهبانوی ایران
شماره :693 تاریخ : 46/2/2

جناب آقای پهلبد وزیر محترم فرهنگ و هنر
اساسنامه سازمان جشن و هنر شیراز مورد تصویب پیشگاه مبارک اعلحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران واقع گردید و موافقت فرمودند که عده هیئت امنای سازمان مذکور سی و یک نفر و به ریاست جنابعالی باشد و اعضاء هیئت مدیره و مدیرعامل را به شرح زیر انتخاب فرمودند.
1. جناب آقای مهدی بوشهری رئیس هیئت مدیره
2. جناب آقای مهندس رضا قطبی مدیرعامل
3. جناب آقای دکتر قاسم رضایی معاون نخست‌وزیر و سرپرست ساز مان جلب سیاحان و آقای هاکوپیان و آقای غفاری عضو هیئت مدیره
پیشکار علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران، فضل‌الله نبیل.
رونوشت برای اطلاع جناب آقای مهندس رضا قطبی ارسال می‌گردد.

[4]

تاج
دفتر مخصوص علیاحضرت شهبانوی ایران
شماره :3968 تاریخ : 46/6/14
وزارت اطلاعات
برای جشن هنر شیراز عده‌ای از شخصیت‌های بین‌المللی ــ روزنامه‌نگاران و هنرمندان به ایران خواهند آمد. چون جمعیت جشن هنر شیراز اعتباری برای پرداخت بهای بلیط آنان ندارد علیاحضرت شهبانوی ایران مقرر فرمودند وزارت اطلاعات ــ سازمان جلب سیاحان و هواپیمایی ایران با یکدیگر تشریک مساعی نموده بهای بلیط هواپیمایی رفت و آمد این چند نفر را به تساوی بپردازند.
پیشکار علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران. فضل‌الله نبیل.

[5]

تاج
شماره کتاب:     7810 دفتر مخصوص علیاحضرت شهبانوی ایران            شماره قبض
جزوه‌دان پیوست
پرونده اسم پاکنویس کننده
تاریخ تحریر 4/10/46     ماه ــــ13 تاریخ خروج ــــماه ـــــ13
جناب آقای امیرعباس هویدا نخست‌وزیر محترم
حسب‌الامر مبارک علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران جشن هنر در شهریور ماه سال آینده برگزار خواهد شد. مقرر فرمودند مراتب را به استحضار جنابعالی برسانم و تمنا کنم تعیین فرمایند نخست‌وزیری به چه نحو و در جه حدودی می‌تواند برای برگزاری جشن هنر کمک نماید.متشکر می‌شوم نتیجه را مرقوم دارید که به عرض مبارک برسد.
پیشکار علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران. فضل‌الله نبیل

[6]
تاج
دفتر مخصوص علیاحضرت شهبانوی ایران
شماره کتاب 7807 تاریخ 46/10/4
جزوه‌دان پیوست
پرونده اسم پاک‌نویس کننده
تاریخ تحریر 4/10/46ـــ ماه ـــ13 تاریخ خروج ــــــ ماه ـــــــ13

جناب آقای دکتر عالیخانی وزیر محترم اقتصاد
حسب‌الامر مبارک علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران جشن هنر درشهریور ماه سال آینده برگزار خواهد شد. مقرر فرمودند مراتب را به استحضار جنابعالی برسانم و تمنا کنم تعیین فرمائید وزارت اقتصاد به چه نحو و در چه حدودی می‌تواند برای برگزاری جشن هنر کمک نماید. متشکر می‌شوم نتیجه را مرقوم دارید که به عرض مبارک برسد.
پیشکار علیاحضرت فرح پهلوی شهبانوی ایران. فضل‌الله نبیل

[7]
صورت وجوه دریافتی سازمان جشن هنر سال 47
1. دریافتی از شرکت نفت 20000000 ریال
2. دریافتی بابت وام 8000000 ریال
3. دریافتی از نخست‌وزیری توسط سازمان ایرانی                      5000000 ریال
4. دریافتی بابت فروش بلیت 2220805 ریال
5. دریافتی از تلویزیون ملی ایران بابت کمک 5000000 ریال
  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
                                              جمع کل 40220805 ریال

صورت مخارج جشن هنر شیراز در سال 1347
1. حقوق و دستمزد هنرمندان، کارمندان، مستخدمین و رانندگان 8779873 ریال
2. اضافه‌کار، پاداش، عیدی 1910388 ریال
3. هزینه سفر بلیت مسافرت، استفاده از وسیله شخصی، 8656923 ریال
فوق‌العاده اشخاص
4. کرایه وسائط نقلیه 2666966 ریال
5. ایاب و ذهاب کارمندان، هنرمندان، مدعوین 106188 ریال
6. حمل و نقل اشیاء و لوازم در داخل و خارج کشور 963904 ریال
7. پست و تلگراف و تلفن 245821 ریال
8. اجاره ابنیه و اراضی 84140 ریال
9. اجاره ماشین آلات فنی و وسایل اداری 207185 ریال
10. نگهداری ساختمان «نصب داربست فلزی» 974343 ریال
11. کرایه گاراژ، سرویس و تعمیر ماشین‌الات و وسائط نقلیه 13613 ریال
12. هزینه مطبوعات «چاپ پوستر، برنامه و غیره» 2198474 ریال
13. حق‌الدرج آگهی 796259 ریال
14. هزینه پذیرایی 3921027 ریال
15. هزینه بانکی 28839 ریال
16. روشنایی 27169 ریال
17. سوخت وسائط نقلیه و وسایل فنی 126070 ریال
18. خرید لوازم فنی«لامپ، سرپیچ، سیم و غیره» 151481 ریال
19. تحف و هدایا 113430 ریال
20. پوشاک 83321 ریال
21. دارو و مواد شیمیایی 4829 ریال
22. خرید مجلات و بریده جراید 3725 ریال
23. خرید وسایل دکور «پارچه، رنگ، چوب وغیره 1452034 ریال
24. خرید لوازم متفرقه 1274655 ریال
25. اموال و اثاثیه 2492537 ریال
26. ملزومات مصرفی 282474 ریال
27. تجهیزات فنی 499095 ریال
28. وسائط نقلیه 175980 ریال
     ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
                                                            جمع کل 38240743 ریال

[8]
تاج
دفتر مخصوص علیاحضرت شهبانوی ایران
برنامه تشریف‌فرمایی علیاحضرت شهبانوی ایران به شیراز
برنامه مسافرت

دوشنبه یازدهم شهریور ماه 1347
ساعت 30/13 نزول اجلال به فرودگاه مهرآباد و عزیمت به شیراز (صرف ناهار در هواپیما)
ساعت 30/15 تشریف‌فرمایی به شیراز و تشرف به شاه‌چراغ
تشریف‌فرمایی به باغ ارم و استراحت
ساعت 30/19 حرکت به تخت‌جمشید
ساعت 30/20 نزول اجلال به تخت‌جمشید و افتتاح برنامه

سه‌شنبه دوازدهم شهریور ماه 1347
ساعت 00/11 بازدید از کارهای دستی
ساعت .0/11 افتتاح درمانگاه رضا پهلوی
ساعت 00/12 بازدید از نمایشگاه نقاشی
ساعت 30/18 افتتاح پارک فرح‌ناز پهلوی
ساعت 00/20 شرکت در تئاتر روباز حافظیه
ساعت 30/20 شام خصوصی در کاخ پذیرایی استانداری
ساعت 30/22 شرکت در برنامه موسیقی اصیل ایرانی در حافظیه

چهارشنبه سیزدهم شهریور ماه 1347
ساعت 00/11 بازدید از پرورشگاه خیریه فرح پهلوی
ساعت 00/12 نزول اجلال به فرودگاه شیراز و حرکت به تهران
ساعت 00/14 ورود به فرودگاه مهرآباد (صرف ناهار در هواپیما)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. ویکی‌پدیا، دانشنامه آزاد.
2. در بی دولتی فرهنگی، جلال ستاری، تهران، مرکز، 1379، صص 180-181.
3. جشن هنر شیراز به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، 1381، ص سه.