آیینها نمادی از اعتقادات ریشه‌داری است که یادگارهای پیشین است و علاوه بر این‌که بیانگر قدمت و پیشینه تاریخی جامعه‌ است، گویای هویت فرهنگی نیز هست . بنا بر این عزاداری ماه محرم علاوه بر اینکه مراسمی برای سوگواری سالار شهیدان است، آیینی کهن برای حفظ و تداوم هویت...

 
فرهنگ هر قوم و ملتی، ترکیبی از اعتقادات، باورها، اسطوره‌ها، آیینها و مراسم و به‌طور کلی شیوه‌ها و الگوهای زندگی است که در طول تاریخ توسط پیشینیان و اجداد انسانها ساخته و پرداخته شده و طی فرآیند جامعه‌پذیری از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و موجب تداوم و حفظ الگوهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه می‌گردد .  آیینها نمادی از اعتقادات ریشه‌داری است که یادگارهای پیشین است و علاوه بر این‌که بیانگر قدمت و پیشینه تاریخی جامعه‌ است، گویای هویت فرهنگی نیز هست . بنا بر این عزاداری ماه محرم علاوه بر اینکه مراسمی برای سوگواری سالار شهیدان است، آیینی کهن برای حفظ و تداوم هویت ایرانی است که سالیان سال در این گستره جغرافیایی انجام می شده است.
 
این عزاداری از روز نخست محرم آغاز می شود و در ظهر عاشورا به اوج می رسد. این مراسم در مناطق مختلف ایران به صورتهای گوناگونی برگزار می‌گردد. یکی از این آیینها که بیشتر در شمال ایران، لرستان و کرمان انجام می شود آیین «چهل منبرون» است که به نوعی برگرفته از اعتقادات قدیم ایران می باشد. هنگامی که بانگ جرس کاروان محرم در جای جای ایران به صدا درمی آید هر کس مطابق اقلیم و فرهنگ دیارش سوگوار است . این آیینها در گذر از عبور قرنها و در خلال مراسم سوگواری سینه به سینه انتقال یافتند. آیین چهل منبرون یکی از این مراسم است که امروزه در گیلان و خطه شمالی ایران زمین، کرمان و لرستان برگزار می شود.
 
آشنایی با مراسم بی نظیر چهل منبر در لاهیجان
مراسم چهل منبر از انتهای شفق تاسوعای حسینی در لاهیجان آغاز می‌شود و تا پس از پایان نماز مغرب به اتمام می‌رسد. چند روز قبل از فرا رسیدن تاسوعا، عده‌ای از کسبه قدیمی شهر که اغلب آنها خواروبارفروشند، سفارش تولید شمع های رشته ای را به شماری از زنان خانه دار لاهیجانی می دهند که از سالهای دور به این حرفه سنتی مشغولند . مغازه داران این شمعها را که با آغشته شدن رشته های پنبه ای به موم ساخته می شوند، در بسته‌های 40تایی و در کنار بسته‌های 40 دانه‌ای خرما، بر طبقها می‌چینند و به زائرانی که می‌خواهند در مراسم "چهل منبر" شرکت کنند می‌فروشند. و البته بعضیها به‌جای خرما، سکه همراه خود می‌برند.
 
مراسم چهل منبر  بعد از اقامه اذان مغرب در کوچه‌های قدیمی و پیچ در پیچ شهر با حضور مردان و زنان که اغلب آنها جوانانی هستند که از قبل وسایل برگزاری مراسم را تهیه کرده‌اند، آغاز می‌شود . ساکنان کوچه‌ها، به‌ویژه آنان که عصرهای پنج‌شنبه در خانه‌هایشان روضه برپا می‌کردند، منبرهای کوچک مخصوص روضه را جلوی در خانه می گذارند و با پارچه های مشکی یا سبز روی آن را می پوشانند و یک سینی یا تشتی که تا نیمه از گل انباشته شده بر روی منبر می گذارند و روی آن مجمری از آتش و دو ظرف خالی و یک ظرف برنج خام قرار می دهند. 1
 
مردم با نذر و ذکر صلوات، شمعی را در سینی آتش می‌اندازند و بعد خرما یا سکه‌ای را داخل یکی از ظرفها می‌اندازند و در عوض چند دانه برنج برمی‌دارند و داخل کیسه همراهشان می‌ریزند و همین‌گونه کوچه‌های تاریک روشن و تو در تو را پشت سر می‌گذارند و تا افروختن چهلمین شمع در چهلمین منبر، کارشان را ادامه می‌دهند و در پایان راهی خانه‌هایشان می‌شوند و برنجهای جمع‌ شده را در کیسه‌های برنج خانه می‌ریزند تا خیر و برکت وفراوانی، برایشان فراهم شود و به خواستشان برسند.
 
با غروب آفتاب و سیاه شدن آسمان شهر، سوگوارانی که نیازی در دل دارند با پای برهنه در حالی که 40 شمع و 40 دانه خرما به یاد شهیدان دشت کربلا در دست دارند از چهل منبر می گذرند.
 
 

اما در میان ازدحام این جمعیت، افراد دیگری نیز هستند که مشغول اجرای مراسمی شبیه به این آیین هستند. آنها به ‌جای رفتن در خانه‌ها و افروختن چهل شمع، با پای برهنه در کوچه‌های قدیمی شهر گام برمی‌دارند و به آستانه‌بوسی هفت بقعه متبرکه می‌روند. در این محلات قدیمی، بیش از 12 بقعه وجود دارد و برای زایران این مراسم ، آستانه بوسی و شمع روشن کردن7 بقعه از این بقعه‌ها کافی است. این مراسم را که همزمان با چهل منبر برگزار می‌شود، «هفت کلکه» می‌گویند که توسط بزرگترها  و افراد پا به سن برپا می‌شود. 2
 
مردم بر این باورند که منبرگذاران با برپا داشتن منبر در جلوی خانه خود دلبستگی خود به خاندان حضرت علی (ع) و شهدای دشت کربلا را نشان می‌دهند. از دیگر رسمهای رایج در این شمع گرفتن احیا و پختن آش، شله‌زرد و غذایی دیگر از نخود و سیب‌زمینی معروف به «آب نخود» است که در هنگام مراسم چهل منبر است. گفتنی است این مراسم در کوچه پس‌کوچه‌های قدیمی لاهیجان و در سکوت و آرامشی خاص برگزار می‌شود و اغلب زائرانی که در آن شرکت می‌کنند جوانان هستند و هنگام شمع افروزیهایشان آرزو می‌کنند. 3
 
شبی که چهل منبر در آن برپاست اگر شب سوگ است شب مهربانی و یاری نیز هست و شب آغاز مهربانی و یاریها و دلبستگیها و نگاههای شرمگین در کوچه های بی نور و در سایه فروزش شمعهایی که بر آتشدان برپا بر منبری می‌سوزند. 4 گاه از یاد شمعها دیوارهای اطراف منبر را در بر می گیرد.
 
سوای لاهیجان چهل منبر‌هایی در بعضی از شهرهای دیگر ایران از جمله رشت و گلستان، خرم‌آباد و لرستان، کرمان و چند شهر دیگر نیز برگزار می‌شود که چهل منبر خرم‌آباد مشابهتها و مغایرتهایی با نمونه مشابه خود در لاهیجان دارد. 5
 
چهل منبرون آیین سنتی گرگان
مراسم چهل منبر یا چهل منبرون از جمله مراسم ایام محرم است که در محله‌های قدیمی گرگان اجرا می‌شود. کسانی که خادمین منبر هستند و نسل به نسل منبر را نگهداری می‌کنند، چند روز قبل از اجرای مراسم منبر را بیرون آورده و یکپارچه سیاه یا سبز بر روی آن می‌اندازند و آن را در نزدیکی مسجد و با تشت بزرگی پر از گل بر روی منبر قرار می‌دهند. هنگام غروب دسته عزاداران خصوصاً گروه زنان به پای منبرها رفته و به هر منبر که می‌رسیدند با ذکر صلوات شمعی روشن می‌کنند و معتقدند که اگر چهل منبر را با پای برهنه و بدون آنکه کلامی به زبان آورند (سکوت کامل) زیارت کنند حاجت آنها برآورده می‌شود. در گذشته برخی از افراد برای گرفتن حاجت پابرهنه برای روشن کردن شمع می‌رفتند و عده‌ای نیز سر یا شانه خود را گل مالی می‌کردند. در گرگان از گذشته رسم بر آن بود که برای سپید بختی دختران نوعروسی خانواده داماد کله قند، پارچه ترمه دوزی شده و شمع بلندی را به پای منبر آورده و شمعها را به پای منبر می‌بستند و کله قند را به خادم منبر می‌دادند که تا چهل روز آن را روشن نگه دارند.
 
در برخی مناطق گرگان در غروب تاسوعا منبرهایی که نسل به نسل به خانواده‌های گرگانی رسیده از کنج خانه‌ها بیرون آمده و در حیاط منازل یا مقابل خانه‌ها قرار داده می شود تا سنت چهل منبره استرابادیها همچنان پا برجا بماند.
 
خانواده های صاحب منبر در غروب تاسوعا بر طبق یک سنت قدیمی بر روی منبرهای دارای قدمت‌شان که پشت به پشت به آنان رسیده قورمه سبزی، ساک (غذای اصیل گرگانی)، شربت تخم شربتی و ... قرار داده و از مهمانان پذیرایی می کنند.
 
اسدالله معطوفی در کتاب «ضرب المثلها، کنایات و باورهای مردم گرگان» می‌نویسد: در مراسم چهل منبره، برخی از افراد دارای حاجت به صورت پابرهنه به منبرها برای روشن کردن شمع مراجعه می کنند. در گذشته عده ای نیز سر یا شانه خود را گل‌مالی می کردند. برخی نیز معتقد بودند از منبر اول تا منبر چهلم نباید با کسی صحبت کنند.
 
در مراسم چهل منبر همچنین تازه عروس و دامادها شمعی بزرگ در منبرها روشن می کنند تا زندگی شیرینی نصیبشان شود. 6
 
آیین «چهل منبر» در خرم‌آباد لرستان
همزمان با تاسوعای حسینی، زنان خرم آبادی آیین «چهل منبر» را به یاد حضرت زینب(س)، در این شهر برگزار می‌کنند. چهل منبر که به آن آیین دختران چهل منبری هم می گویند، آیین ویژه ای است که در بین زنان لر مرسوم است. و از طلوع صبح تاسوعا در محله‌های قدیمی خرم‌آباد آغاز شده و تا زمان اذان مغرب ادامه دارد. 7
 
در این آیین، بانون لر در عزای امام خود و به نشانه همدردی و ذکر مصیبت با قهرمان صبر و حماسه کربلا، حضرت زینب کبری(س) با پاهای برهنه و انداختن نقابی سیاه یا سبز بر صورت خود و با گرفتن 40 شمع و 40 شکلات یا نقل در سطح شهر به راه می افتند و با ذکر دعا و مناجات به ذکر مصیبت می پردازند.
 
این زنان چهل شمع را در چهل منبر یا مجلس امام حسین(ع) روشن می کنند تا از این طریق با راز و نیاز با معبود خود، نیازها و حاجت خود را برآورده کنند.
 
در این سنت دینی زنان از ابتدا تا انتهای برپایی آیین با نیتهای درونی خود مهر سکوت بر لب می‌زنند و تنها با زمزمه و ذکر کلمه الله یا فرستادن صلوات بر محمد(ص) و خاندان پاکش مسیر حرکت خود را ادامه می دهند.
 
زنانی که در این آیین شرکت می کنند به یاد مصیبتهای حضرت زینب(س) و زنان و کودکانی که در روز عاشورا به اسیری رفته اند در هر منبر، اشک ماتم ریخته و بر سر و سینه می کوبند. عزاداران و حاجتمندان به اولین مجلس عزاداری یا منبر که رسیدند، صاحب آن مجلس یا شخصی دیگر روبند مشکی یا سبز را بر صورت آنان می بندد.
 
زنان لر معتقدند در حین اجرای این مراسم هر زن و دختری که پای برهنه اش ناخواسته روی شمع روشنی قرار بگیرد، حاجتش برآورده می شود.
 
زنان عزادار و حاجت مند در طول برگزاری مراسم در هر منبر یکی از 40 شکلات، نقل یا حبه قند خود را به جای گذاشته و به چهلمین منبر یا مجلس عزاداری که رسیدند و بعد از روشن کردن چهلمین شمع، در همان مکان روبند را برداشته و لباسهای خود را عوض می کنند و یک وسیله (غالبا لیوان، استکان یا حبه قند) را به نیابت یا برای ادای دین خود از آن مجلس یا منزل برمی دارند و در صورت برآورده شدن حاجت در سال آینده، آن را چند برابر کرده و به همان محل برمی گردانند. گاه زنان از چند روز قبل مسیر عبور خود را مشخص می‌کنند، آنها در مسیر خود خانه‌هایی را انتخاب می‌کنند که اهالی آن سالهای قبل حاجت‌روا شده باشند.
 
در بخشهای دیگری از لرستان ازجمله بروجرد این رسم شکلی دیگر دارد. به این صورت که تنها به زنان اختصاص نداشته و مردان نیز در آن مشارکت می کنند. همچنین در غروب و شامگاه تاسوعا بسیاری از مردم و بویژه کسانی که در شبهای قبل سقاخانه داشته اند، درهای خانه خود را روی مردم باز کرده و سینی بزرگی در ورودی خانه یا حیاط می گذارند و در آن به یاد شهدای کربلا شمع روشن کرده و با نوشیدنی و دیگر نذورات از مهمانان پذیرایی می کنند. آنها معتقدند که این نذر کمک می‌کند تا  خواسته‌هایشان محقق شود. خواسته‌هایی چون گشایش بخت و شفای بیماران و حل مشکلات مالی.
 
چهل منبر مانند آیین گل مالان که مختص روز عاشوراست، سنتی وی‍ژه در روز تاسوعای حسینی است که در بعضی از شهرهای ایران اجرا می شود. 8 در این مراسم عزاداران گلابی را که مردم برای روا شدن حاجاتشان نذر کرده‌اند، با گل رس مخلوط می‌کنند و به سر و صورت و لباسهای  خود می‌مالند.
 
آیین «چهل منبر» در کرمان
مردم کرمان در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی با برگزاری مراسمی به نام پرسه امام به عزاداری سید شهدا می پردازند و عده ای به نام بنی اسد با چهره پوشانده به صورت نمادین مراسم خاکسپاری و عزاداری برپا می کنند.
 
برگزاری مراسم «چهل منبر» در شبهای تاسوعا و عاشورا از جمله رسومات اختصاصی مردم کرمان در شبهای تاسوعا و عاشورای حسینی در ماه محرم برگزاری مراسم «چهل منبر» است. در این مراسم شیفتگان حضرت خامس آل عبا (ع) با در دست داشتن شمع و معمولا با پای برهنه به 40 مجلس عزاداری، حسینیه یا مسجد سر زده و در هر یک از این مکانها شمعی روشن می‌کنند. رنگ کردن گوسفند پرواری برای ذبح کردن و تهیه آبگوشت امام حسینی از دیگر مراسم ویژه کرمان است و در این مراسم عاشقان و شیفتگان اباعبدالله (ع) گوسفند را رنگ کرده و گاهی آن را در محله می‌گرداندند. آبگوشت امام حسینی که با انواع سبزیجات، حبوبات و خشک شده میوه‌جات تهیه می‌شود، بسیار خوشمزه بوده و طرفداران زیادی دارد.
 
مردم کرمان در شام غریبان امام حسین(ع) و اهل بیت سالار شهیدان در چهل تکیه و منبر به یاد شهدای عاشورا شمع روشن می کنند. «چهل منبر یکی از زیباترین و قدیمی ترین رسوم کرمانیها است که با نجواهای سوزناک و دل سوز خود را به واسطه امام حسین (ع) با خدای متعال در میان می گذارند. در این مراسم ارادتمندان به خاندان عصمت و طهارت با در دست داشتن شمع با پای برهنه به چهل مجلس عزاداری تکیه، حسینیه یا مسجد می آیند و در هر یک از این مکانها شمعی روشن می‌کنند. آنها در این آیین روزه سکوت می‌گیرند و صحبت نمی‌کنند».
 
شرکت‌کنندگان در این آیین، در طول برگزاری مراسم با حضور در چهل منبر مختلف، چهل حبه قند یا نقل را در این محلها به جای گذاشته و در منزل چهلم، برای ادای دین خود، قند و یا وسیله‌ای کوچک از این منزل برمی‌دارند.
 
در سالهای اخیر برخی از مردان نیز با پوشاندن صورت خود و گرفتن روزه‌ سکوت در آیین چهل منبر خرم آباد شرکت می‌کنند. 9
 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. کلک، مقاله آیینهای سوگ محرم در لاهیجان، محمد رسول دریاگشت، سال 1375،  شماره 73-75 فروردین و خرداد 113-114.
2. سایت کلوب کام.
این مراسم به شماره 415 در تاریخ 6 دی ماه 1390 در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
3. سایت میراث فرهنگی ـ علی خوش تراش.
4. محمد بشرا، کتاب کادوس، مقاله « نگاهی به سوگواری محرم در شهر لاهیجان»، نگارش افشین پرتو و علیرضا کشوردوست، تهران، انتشارات معلم، 1375، ص 145-146.
5. سایت میراث فرهنگی.
6. سایت گرگان ـ چهل منبر گرگان.
7. اینترنت ـ سایت عبید شاکی.
8. روزنامه جام جم، شماره 3292 به تاریخ 13/9/90 ص 15.
9. سایت عبید شاکی (پیشین).