یکی از مسائل بغرنج و معضلات اساسی در فضای سیاسی ایران، طی دو دهه بعد از انقلاب مشروطه، تخاصمات حزبی و سیاسی و کینه¬جوییهای جناحی بود، که شاید بتوان گفت، مهمترین پیامدِ آن را باید در تزلزل دولتها و بی‌ثباتی سیاسی جست‌وجو نمود، و از این طریق، ضربه سختی بر نظام نوپای مشروطه وارد آورد...

 
یکی از مسائل بغرنج و معضلات اساسی در فضای سیاسی ایران، طی دو دهه بعد از انقلاب مشروطه، تخاصمات حزبی و سیاسی و کینه­جوییهای جناحی بود، که شاید بتوان گفت، مهمترین پیامدِ آن را باید در تزلزل دولتها و بی‌ثباتی سیاسی جست‌وجو نمود، و از این طریق، ضربه سختی بر نظام نوپای مشروطه وارد آورد. این وضع دشوار و نامطلوب، نه تنها بر دولتهای مستقر در پایتخت یعنی تهران تأثیرگذار ظاهر شد، بلکه حتی دولت مهاجرین در کرمانشاه، که نتیجه و برآمدِ یک نهضت ملّی ضدبیگانه، طی جنگ اوّل جهانی بوده نیز، از این آسیب در امان نماند، و در نهایت، ضربه مُهلکی از سوی آن متحمّل گردید. در این مقاله کوتاه، به این موضوع پرداخته خواهد شد.
 
تفرقه و تشتّت در میان ملّیّون مهاجر، و بعضاً حتّی رویکردهای کینه­توزانة و ستیزگرانه اشخاص و جناحهای سیاسی نسبت به یکدیگر،از همان ابتدای تشکیل دولت ملّی در کرمانشاه، آغاز گردید. این اوضاع بغرنج، هم در میان مهاجرین و هم در بین عناصر محلّیِ کرمانشاه رخنه کرده بود. مدتی بعد از تشکیل کمیته دفاع ملّی در قم، تقریباً مقارن با اواسط آذر1294ش، برخی سران دموکرات و اعتدالی مبادرت به تشکیل شعبة محلّیِ کمیته دفاع ملّی در شهر کرمانشاه نموده، و به­رغم حضور اقبال­الدوله و دیگر کارگزاران حکومتی، با حمایت آلمانها توانستند بر امور شهر مسلّط شوند، در حالی ­که، بنابر روایت میرزا یحیی: «اعضای کمیته از یکدیگر اطمینان ندارند و یک دسته، دسته دیگر را خیانت­کار می­شمارند»1 . اما گویا این ناسازگاریها و منازعات میان رجال سیاسی و متنفّذ کرمانشاه، بیش از آن­که در راستای خط­مشیِ سیاسی باشد، حول محورِ منافع شخصی و اغراض خصوصی شکل گرفته، حتّی در میان اقشار جامعه نیز نمود داشت. سابقة این چالش، به سالهای نخستینِ بعد از انقلاب مشروطه باز می­گردد، زمانی که، مالک و زمیندارِ محافظه­کارِ منتسب به حزب اعتدالی، از سوی دولت مرکزی، به عنوان حاکم ایالتِ کرمانشاه و نواحی غرب ایران، منصوب شد. این چالش به ظاهر سیاسی، نه تنها اشخاص برجسته و دولتمند، بلکه عامّه مردم را نیز درگیر خود نموده، بر دامنه شکاف و دوگانگی جامعه کرمانشاه و نواحی اطراف آن، که عمدتاً با سبک زندگی عشایری و ایلیاتی بودند، افزود، و به دنبال آن، تشتّت و تنش اجتماعی را به همراه آورد2. علاوه بر عناصر محلّی، در میان خودِ مهاجرین نیز وفاقی وجود نداشته، وضعیت در این زمینه، در میان ملیّونِ مهاجر، مساعد به­نظر نمی­رسید. میرزا یحیی، بعد از اشاره به ورود اکثر وکلای مهاجر و بسیاری از رجال برجستة سیاسی به کرمانشاه در اواسط بهمن 1294ش، به برپایی مجمعی متشکّل از آنان، به زعامتِ افتخاری سید محمد طباطبایی و تصویب ریاست رضاقلی­خان مافی بر قوّه مجریه، از سوی این مجلس، اشاره کرده، در ادامه، چنین آورده است: «در این حال کشمکش دموکراتها با اعتدالیون شروع شد و همان بدبختی که در تهران به ­واسطه همین کشمکش در انتخاب کابینه­ها بروز داشت در شهر کوچک کرمانشاهان و در حکومت موقّتی موهوم هویدا گردید... مذاکرات به ­طول انجامیده ملاحظات شخصی و مراعاتهای حزبی و مسائلی که در برابر مصالح مُلکی و در مقابل لزوم فوریت اتمام کارهای اساسی، قابل هیچ اعتنا نبود، نگذاشت از وقت پرقیمت استفاده شده باشد»3.
 
در حالی ­که، میرزا یحیی در این زمینه، هر دو جناح سیاسی را مقصّر می­دانست، علی­محمد نگرش متفاوتی به این مسئله داشت. او، رجال دموکرات را متّهم به قدرت­طلبی و فزون­خواهی می­کند: «معلوم شد آقایان دیموکرات، آنجا عنواناتی کرده و عجله دارند که زودتر مشغول کار شوند و نظام­السلطنه را هم شاید اداره نموده و با وجود این، دیگران را برای عنوان کار لازم می­دانند»4. علی­محمد بعد از ادّعای دیکتاتورمآبی تعدادی از اشخاص در جناح دموکرات، خود و دوستانش را مبرّا از هرگونه رفتار اشتباه و زیان­بخش برای مصلحت نهضت ملّی توصیف نموده، حتی بعد از اشاره به این­که دموکراتها، قدرت را قبضه کرده، و اختیار امور را در کرمانشاه به دست گرفته بودند، این­بار، شخصِ خود و دوستان نزدیک خود را خویشتن­دار و سلیم جلوه می­دهد:«اما نتیجه این اقدام این­که آقایان مهاجرین مرکّب از اعتدالی و دیموکرات و بیطرف از این رفتار آقایان ملول و رنجیده شده با کمال جدیّت برضد این تشکیلات اقدامات نمودند اما از فرقه ما کسی عَلَم مخالفت نیفراشت و به سکوت گذرانید»5.
 
حال، این مسئله با توجه به روایات منابع دیگر، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در همان شهر قم، سران حزب اعتدالی که دریافتند به علت رابطة نزدیک عناصر آلمانی با دموکراتها، جناح سیاسی اخیرالذّکر بر امور مسلّط گردیده و رهبری نهضت ملّی را در دست گرفته، ضمن گله­مندی از بی­توجّهی آلمانها نسبت به خود، درصدد جلب توجه سفیر آلمان برآمدند: «رفقای ما توقّع دارند از لحاظ مداخله در امور و ارتباط دوستی با دولت امپراتوری آلمان با سایرین در یک ردیف قرار داشته باشند و تفاوت و تبعیضی در میان نباشد»6. روایتی وجود دارد مبنی بر این­که، گفت‌وگوهای مذکور، کاملاً محرمانه و به دور از چشم سران جناح دموکرات بوده است7 و این می­تواند حاکی از اوج رقابت و حتی تیرگی رابطه میان دو جناح سیاسی باشد. بر اساس روایت وحیدالملک، تفرقه حتّی در درون خودِ حزب دموکرات، از همان اواخر آبان 1294ش در شهر قم آغاز شده8 و در شهر اصفهان، هنگامی­که لیدر حزب دموکرات (سلیمان ­میرزا) به رویّة خودسرانه­ مبادرت ورزید، کاملاً آشکار گردید. سلیمان­ میرزا همراه با نیروهای مجاهد و با مساعدت آلمانها، شعبه بانک شاهنشاهی در اصفهان را غارت نمود: «این عمل و بعضی عملیات تروریستی دیگر که بدون اطلاع کمیته صورت گرفت کم­کم حسِّ مخالفت تولید کرده، به دو دستگی منجر شد، عده­ای از دموکراتها به دستجات مخالف ملحق شدند»9. تقابل میان ملّیّون مهاجر، در مسیر اصفهان-کرمانشاه نیز روایت شده، گویا میزان شدّت و حدّت آن به اندازه­ای بود که حتّی، بنابر روایت، «گاه روءسا را به صف­آرایی و ششلول­کشی وا می­داشت»10. این مجادله و حتی مخاصمه، در کرمانشاه تشدید گردید، زیرا تشکیل یک دولت موهومِ موقّت، افراد بسیاری را برای دستیابی به جاه و مقام، به صرافت انداخت: «بین بزرگان هر طبقه برای خودستائی و نرفتن زیر بار یکدیگر تولید اختلاف شد که در نتیجه، تولید نفاق، و ناچار به افرادِ هم سرایت خواهد کرد...بعد از این گول تسبیح و داغ پیشانی را نخورَند و نیز گول حرارت نطقهای مُهیّج وطن­پرستانه که بر حسب ظاهر خودشان ­را از جان گذشته و فدائی اسلام و مملکت معرفی می­کنند نخورَند. این هر دو دسته در اجتماع مهاجرین بطور کامل وجود دارد و خدا عاقبتش را به­خیر بگذارند»11. در این راستا، حتّی بنابر اعتقاد یکی از محقّقان خارجی، نظام­السلطنه با سوءاستفاده از تفرقه میان ملی­گرایان ایرانی، خواهان امتیاز بیشتری از آلمان­ها به نفع خود شده بود12.
 
 بعد از پیروزی نیروهای روس بر اردوی ملّی، مهاجرین نیز در اوایل اسفند1294ش، مجبور به ترک کرمانشاه شده، تقریباً در اواسط همان ماه، وارد آخرین اقامتگاه خود در خاک ایران یعنی قصرشیرین گردیدند. گویا در این برهة زمانیِ حسّاس و خطرناک هم دست از جدال و مناقشه برنداشتند، و هر یک از اعضای جنا­حهای سیاسی علیه دیگری به توطئه و کارشکنی مشغول بودند: «آنچه بدست آمده بین آقایان کدورت کامل حکمفرماست تا بعد ببینیم چه باید کرد...این آقایان تازه­وارد هم دل پُری از نظام­السلطنه دارند...خدا کند جمعیت زودتر به­طرف بغداد حرکت نماید تا خطرات کمتر گردد»13. گویا بعد از دو هفته حضور در قصرشیرین، برخی اشخاص برجستة مهاجر، درصدد ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان مهاجرین از همه جناحها و گروهها برآمده، پس از انحلال همه احزاب (دموکرات، اعتدالی، هیئت علمیه)، جمعیّتی تحت عنوان «مدافعین وطن» تشکیل دادند، ظاهراً سران همه جناحها، اصول و مرامنامة آن را تأیید نمودند14. با این­حال، به­نظر نمی­رسد که این اقدام نیز به نتیجة سودمندی منجر شده، و صبغة واقعیت به خود گرفته باشد، چنان­که بر اساس روایت رضاعلی دیوان­بیگی(که در آن برهة زمانی، وابسته به هیچ جناحی نبود، اگرچه روابطی با برخی دموکراتها داشت) حتی بعد از ترک وطن و اقامت در قلمرو عثمانی (بغداد) هم، مرافعه و تنش میان مهاجرین ادامه یافته، هر یک از طرفین، رویکرد خصمانه­ای نسبت به دیگری در دیار غربت داشتند15.

 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. یحیی دولت­آبادی، حیات یحیی، جلد 3، تهران: فردوسی، 1361ش، ص323؛ برای آگاهی از اعضای کمیته دفاع ملّی کرمانشاه، بنگرید به، سلطانی، احزاب سیاسی و انجمنهای سرّی در کرمانشاه، جلد 1، تهران: سها، 1378، ص154.
2. یحیی دولت­آبادی، همان، صص 325-326.
3. همان، ص 333.
4. علی­محمد دولت­آبادی، خاطرات و ملاحظات، تهران: سخن، 1390ش، ص637.
5. همان، صص 647-652.
6. مورخ­الدوله سپهر، ایران در جنگ بزرگ، بی­جا: بی­نا، 1336ش، ص 241؛ احمد احرار، توفان در ایران، جلد 1، تهران: نوین، 1352ش، ص444.
7. سپهر، همان، ص 258.
8. عبدالحسین شیبانی، خاطرات مهاجرت، تهران: شیرازه، 1380ش، ص23.
9. همان، ص30.
10. حسن اعظام قدسی، خاطرات من، جلد1، بی­جا: ابوریحان، 1342ش، ص368 ؛ احرار، همان، جلد2، صص699- 701.  
11. اعظام، همان، جلد 1، ص345.
12. الیور باست، آلمانیها در ایران، مترجم: بنی احمد، تهران: شیرازه، 1377ش، ص 56.
13. اعظام، همان، جلد1، ص368.
14. شیبانی، همان،ص47.
15. رضاعلی دیوان­بیگی، سفر مهاجرت در نختسین جنگ جهانی، تهران: بی­نا، 1351ش، ص62.