اهمیت نقش قم و تأثیر روحانیون بر مسیر انقلاب در آستانه سقوط رژیم تا حدی افزایش یافت که آمریکا نیز با طرحهایی درصدد افزایش نیروهای اطلاعاتی و جاسوسی خود در این شهر شد.

شهر قم از دیرباز یکی از شهرهای مهم و تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران و حوادث سیاسی کشور بوده است. ردپای این موضوع را می‌توان در حوادث مشروطه و پیروزی انقلاب اسلامی مشاهده نمود. این شهر بعد از شکل‌گیری حوزه علمیه از وحدت و انسجام بیشتری برخوردار شد و قم را به یکی از کانونهای مهم مبارزات سیاسی تبدیل نمود. نمود تأثیرگذاری این شهر را می‌توان در حوادث سیاسی پهلوی دوم به خصوص دهه 50  و سالهای منتهی به انقلاب جستجو نمود. تأثیر این موضوع تا حدی است که وقایع این شهر در اسناد لانه جاسوسی نیز مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. با این مقدمه در ادامه به نقش و تأثیر شهر قم بر تحولات انقلاب اسلامی با تکیه بر اسناد و منابع معتبر از جمله اسناد لانه جاسوسی پرداخته می‌شود.
 
قم و روحانیون در مشروطه
با آغاز تحولات مشروطه، شهر قم در کنار شهرهای مهمی چون تهران و تبریز به مرکزی مهم برای فعالیتهای سیاسی تبدیل شد. این موضوع متأثر از چند عامل بود. اول آنکه بسیاری از علمای تراز اول ایران در این شهر اقامت داشتند و دوم آنکه این شهر مأمن بسیاری از افراد سیاسی و مکان شکل‌گیری برخی از اعتراضات ضداستبدادی و حتی تصمیم‌گیریهای مهم سیاسی از سوی رجال سیاسی بود. چنانچه در جریان مهاجرت کبری و تصمیم برخی از مشروطه‌خواهان به تحصن، شهر قم به عنوان محل مهاجرت مشروطه‌خواهان انتخاب شد. گذشته از این، نقش روحانیون و گروه‌های مذهبی قم نیز در پیروزی نهضت مشروطه تأثیرگذار بود.از همین رو بعد از صدور فرمان مشروطه، مردم با بستن مغازه‌ها به پیشباز علمای مهاجر قم رفتند و سراسر شهر چراغان شد و ده‌ها گوسفند به میمنت بازگشت علما و پیروزی ملت قربانی شد. بـدین سان نـهضت مشروطیت در ایران به ثمر نشست.1 البته بعد از تشکیل حکومت پهلوی اول، جنبش روحانیون در قم تا حدودی به سکوت گرایید و علت آن نیز ناشی از حکومت استبدادی رضاشاه و خطر کمونیسم بود که برخی از روحانیون را وادار به سیاست محتاطانه می‌کرد. هر چند در این دوره نیز شهر قم بستر حوادث اعتراض‌آمیز با سیاستهایی چون کشف حجاب بود. با این حال بعد از سقوط رضاشاه از قدرت، قم مجدداً به یکی از کانونهای اصلی مبارزات و اعتراضات مردمی تبدیل شد.
 
شهر قم در دوره پهلوی دوم
نقطه عطف جنبشهای سیاسی قم در دوره پهلوی دوم به اوایل دهه 40 بازمی‌گردد. از آنجا که شهر قم مرکز مرجعیت دینی بود، اولین اعتراض رسمی و سازمان‌یافته از این شهر و در واکنش به لوایح و حوادثی چون لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی، کاپیتولاسیون و دستگیری امام آغاز شد. گذشته از این در دهه 50 و به فاصله یک سال بعد از تشکیل حزب رستاخیز نیز تظاهراتی اعتراض‌آمیز از سوی مردم قم علیه سیاستهای رژیم اتفاق افتاد. این اعتراضات که همزمان با سالگرد قیام مدرسه فیضیه و یابود شهدای آن در دهه 40 بود، در روزهای 15 تا 17 خرداد 54 نیز به طور گسترده برگزار شد. «روز ۱۵ خرداد مصادف با پنجشنبه بود. جمع کثیری از مردم اطراف برای زیارت به قم آمده بودند و مدرسه فیضیه مرکز تظاهرات شده بود که تا ۱۹ خرداد ادامه یافت و آنگاه به محاصره نیروی پلیس و ساواک درآمد و آب و برق و رفت و آمد به مدرسه قطع گردید. روز ۱۷ خرداد حدود سیصد نفر کاماندو به کمک آمدند. خیابانهای اصلی قم وسیله مأمورین اشغال شد و کاماندوها با سرنیزه، چماق و باتون به مدرسه ریختند و هجوم سال 42 را تجدید نمودند».2
 
در این قیام تعداد زیادی از مردم دستگیر و حتی برخی از روحانیون تبعید شدند. برخی از منابع تعداد دستگیر‌شدگان را تا 270 نفر نیز ثبت کردند.3 اما نقطه عطف تأثیرگذار و مهم بعدی در شهر قم در دی ماه سال 56 رخ داد. قیام 19 دی ماه به دنبال انتشار مطلبی با عنوان "ایران و استعمار سرخ و سیاه" از سوی شخصی با نام مستعار احمد رشیدی مطلق که سرشار از توهین و بی‌احترامی به امام و روحانیون بود اتفاق افتاد. فردای آن روز (18 دی ماه) طلّاب علوم دینی، کلاسهای درس را تعطیل کرده و در مسجد اعظم دست به تجمع زدند و طی این روزها زدوخوردهای پراکنده‏ای رخ داد.4 اعتراضات مردم قم در روز 19 دی ماه نیز ادامه یافت و قیام خونین مردم این شهر را به همراه آورد. حوادث قم تأثیر زیادی بر تحولات انقلاب داشت و چه بسا با جرئت می‌توان گفت جرقه انقلاب از همان زمان زده شد.
 
تأثیر قم بر حوادث انقلاب
مجموع حوادث سیاسی قم که در اواسط دهه 50 از شدت بیشتری برخوردار شد، تأثیر خاصی بر نتیجه نهایی انقلاب و مبارزات مردم داشت. به عنوان ماحصل رویدادهای قم و به نقل از منابع موجود در آن دوره و من‌جمله اسناد سفارت آمریکا می‌توان گفت، این حرکت سیاسی مـذهبیون، سازمان‌یافته‌ترین و پرتوان‌ترین جنبش آنان از سال 1963 تا آستانه انقلاب بود و باعث شد مسلمانان به طرز قابل توجه و صرف نظر از بعد تقدیس متحد گردند.5 درواقع وقایع شهر قم تأثیر مهمی بر انسجام و آگاهی روحانیون پیرامون نقش و نفوذ آنها داشت. گرچه پیش از آن نیز روحانیون در قالب گروه‌های مختلف و در شهرهای دیگر، مخالفت خود با سیاستهای پهلوی را نشان داده بودند؛ اما مخالفت آنان در دهه 50 و از شهر قم، مخالفتهای دینی را به شکلی آشکار و بارز نمایان نمود. به هر حال آنچه واقعه قم و عواقب آن انجام داد این بود که مخالفت دینی را به جایگاه نمایان و برجسته‌تری در بین کسانی که تا اینجا از اعطای آزادیهای نمایشی رژیم نفع برده‌ بودند ارتقاء داد. چنانچه اسناد لانه جاسوسی نیز پیروزیها وایجاد تجمعات در جواب به وقایع قم را تحسین برانگیز توصیف نمودند.6
 
تحولات سیاسی قم، زنجیره وحدت روحانیون و گروه‌های مذهبی را به‌واسطه حوزه علمیه سایر شهرها به وجود آورد و آنها را در هدفی مشترک پیوند داد. «اسناد ساواک از مهاجرت علمای شهرهای یزد از جمله شیخ محمد صدوقی یزدی از یزد، سیدروح الله خاتمی از اردکان و شیخ ابراهیم اعرافی از شورک میبد به قم به منظور کسب تکلیف نهایی از مراجع عظام و دست اندرکاران راهپیمایی برای هماهنگی اقدامات ضد رژیم حکایت دارد. درواقع، قم به کانون و هسته اصلی مبارزه با رژیم تبدیل شد و این مسئله در اسناد ساواک به‌خوبی گزارش شده است».7 نمونه آشکار این موضوع، همراهی حوزه علمیه قزوین است که «پس از کسب تکلیف از قم به بازار و تعطیل مساجد و نماز جماعت اقدام کردند».8 پیش از این روحانیت به دلایلی چون سیاستهای رژیم پهلوی و برخورد شدید رژیم با روحانیت، با موانع و مشکلات زیادی همراه بودند؛ اما وقایع قم و حوادث آن در آستانه انقلاب باعث شد تا شخصیتهای مذهبی به شرایط سازمانی خود بیشتر آگاه شوند. بدین ترتیب، ساخت غیرمتمرکز و همه‌گیر مذهبی ایران را شاید بتوان تنها منطقه مناسب برای فعالیت یک گروه مخالف در یک شبکه سرتاسری مملکت دانست.9
 
این آگاهی باعث حل اختلافات موجود که قطعاً وجود آن در هر نهاد و یا سازمانی طبیعی است، گردید. اهمیت نقش قم و تأثیر روحانیون بر مسیر انقلاب در آستانه سقوط رژیم تا حدی افزایش یافت که آمریکا نیز به باور خود با طرحهایی درصدد افزایش نیروهای اطلاعاتی و جاسوسی خود در این شهر شد. آمریکاییها در نظر داشتند که با یک تبادل فرهنگی ـ علمی که به وسیله CIA اجرا می‌شد، تبادل دانشجو با حوزه علمیه قم به خصوص فیضیه نمایند و فردی را در فیضیه داشته باشند که بتوانند منابع اطلاعاتی و تحلیلی خوبی از روحانیت و عملکرد آن داشته باشند.10
 
 سخن نهایی
شهر قم به واسطه وجود حرم مطهر حضرت معصومه (س) و نیز مراجع و روحانیون تراز اول، شهری مهم محسوب می‌شد. نقش این شهر و علمای آن در آستانه انقلاب شگرف و بی‌بدیل بود. گرچه نقش این شهر به دلیل سیاستهای سختگیرانه رژیم علیه روحانیون در دهه 40 تا حدودی کمرنگ بود؛ اما در آستانه انقلاب و تحت تأثیر حوادثی که وحدت حداکثری روحانیون را به دنبال داشت، قم را به شهری مهم در تحولات انقلاب تبدیل نمود و با رقم زدن وقایعی چون قیام 19 دی 56، زنگ انقلاب را به صدا درآورد.
 

حرم حضرت معصومه(س) بر فراز شهر قم
شماره آرشیو: 5135-1ع

پی نوشت:
 
1. موسی فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی ایران بررسی مؤلفه‌های دین، تجدد و مدنیت در تأسیس دولت ـ ملت در گستره هویت ملی ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1381، ص251.
2. سیدجلال‌الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد 1، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1391، چاپ هفدهم، ص 294 .
3. اسناد لانه جاسوسی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص 255.
4. محمد پزشکی و دیگران، انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، قم، نشر معارف،1383، صص 90ـ 91.
5.اسناد لانه جاسوسی، همان، ص 677.
6.اسناد لانه جاسوسی، همان، ص 679.
7. اسماعیل حسن‌زاده، "تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم"، پژوهشنامه متین، 1377، شماره 1، ص 172.
8. حسن‌زاده، همان، ص 172.
9.اسناد لانه جاسوسی، همان، ص 683.
10.اسناد لانه جاسوسی، همان، ص 106.