در مکالمات آمریکاییها و اسناد در خصوص امام خمینی آمده است: «معتقدیم که به‌هیچ‌وجه او را نمی‌توان آلت دست منافع بیگانه قلمداد کرد».

رهبری امام خمینی ازجمله ویژگیهایی است که انقلاب اسلامی را نسبت به سایر جنبشهای ناکامی که در ایران رُخ داد، متمایز می‌سازد. رهبری امام خمینی تنها برای گروههای داخلی بااهمیت و تحسین‌برانگیز نبود؛ بلکه  کشورهای غربی نیز به قابلیتهای امام خمینی در رهبری انقلاب اذعان کرده‌اند. مهم‌ترین ویژگیهای رهبری امام خمینی از دیدگاه کشورهای غربی و به‌طور ویژه آمریکا را می‌توان در بین سطورِ اسناد سفارتِ آمریکا جستجو کرد. بدین ترتیب، در نوشتارِ پیش رو به ویژگیهای رهبری امام خمینی در انقلاب اسلامی با تکیه بر اسناد سفارت آمریکا خواهیم پرداخت.
 
شخصیت امام
از مهم‌ترین ویژگیهای رهبری امام خمینی، جای گرفتن در ذهن و قلبِ مردم و افکار عمومی بود. به‌گونه‌ای که بحرانِ سلطنت در ایران، و حضور اندیشه‌های امام خمینی در میان مردم به انقلاب اسلامی انجامید. در مکالمات آمریکاییها و اسناد در خصوص امام خمینی آمده است: «معتقدیم که به‌هیچ‌وجه او را نمی‌توان آلت دست منافع بیگانه قلمداد کرد». اندیشه امام باور و اعتقاد مردم بود. در چنان وضعیتی، ایالات‌متحده آمریکا و شاه در موقعیتِ انفعال قرار گرفته بودند. اندیشه‌های امام خمینی عمیقاًدر مردم تجلی یافته و نفرت از بیگانگان در حال رشد بود. آمریکاییها در سالهای منتهی به انقلاب اسلامی بر این باور بودند که اگر چه این نفرتِ در حال سکون قرنها وجود داشته است، فشارهای فزاینده‌ای برای لغو قراردادهای بیهوده مشاوران غربی در همه زمینه‌ها صورت خواهد گرفت. آنچه رهبری امام خمینی رقم خواهد زد «برقراری یک دولت اسلامی با تغییر در نهادهای سیاسی خواهد بود که برای رهبران مذهبی رضایت‌بخش است».1 بنابراین مردم به انگیزش شخصیت پرجاذبه امام، و به زعم آمریکاییها بر اثر سیاستهای اصلاحی و ناکام دهه 40 ــ و سیاستهای کلیشه‌ای و غیر بومی ــ در برابر سلطنت صف‌آرایی کردند.2
 
توانِ سازماندهی مردم
تا قبل از انقلاب اسلامی ایران، همگان بر این باور بودند که مردم ایران و به‌خصوص مذهبیهای ایران به‌طورکلی از تشکیلات و سازماندهی آگاهی ندارند و نمی‌توانند نهضتی همچون انقلاب اسلامی را انسجام بخشند. مگر اینکه تنها گروه سازمان‌یافته در ایران یعنی حزب توده آنان را در این راه یاری داده باشد؛ اما در ادامه آمرییکایها مُعترف می‌شوند که امام خمینی از سازمان‌یافتگی بهتری نسبت به سایر گروهها برخوردار هستند. در چنین وضعیتی، نهضت اسلامی در رأس انقلاب ایران قرار گرفت و رهبری و سازماندهی گسترده‌ای را رقم زد. این سازماندهی در برهه‌ای از زمان رقم خورد که حکومت پهلوی تمام تلاشِ خود را به کار گرفت تا خاطرات گذشته اسلامی را از اذهان بسیاری از افرادی که به مدارس غربی شده می‌رفتند و یا تحصیلات عالیه خود را در خارج از کشور می‌گذرانیدند، عملاً بزداید. حتی حکومت سعی می‌کرد از کمکهای مالی مستقیم مردم به نهاد روحانیت جلوگیری کرده و آنان را متکی به مستمریهای دولتی نماید.2 این نوع از مدیریت و تصمیم‌گیری در اوایل انقلاب اسلامی که اردوگاه انقلاب از ترکیبی نامتجانس تشکیل شده بود، نقش مهمی در تثبیت انقلاب اسلامی داشت. جناحهای سیاسی خود را در زیر چتر امام درآورده بودند. امام در فرآیند مدیریتی خود مانع از غلبه یک جناح بر جناح دیگر و یا حذف یکی توسط دیگری می‌شد و این خود به اتحاد مردم می‌انجامید.3
 
اراده‌ تزلزل‌ناپذیر امام برای مبارزه از 15 خرداد 1342 و هنگامی آشکار شد که نوعی گوشزد به علائم اولیه حکمرانی مطلق محمدرضاشاه را ابراز کرد. امام خمینی وی را به ترویج فساد، سرکوب مطبوعات، لگدمال کردن استقلال دانشگاه، متزلزل کردن اعتقادات مذهبی مردم، پذیرش کاپیتولاسیون، فروش نفت به اسراییل و ترویج غرب‌زدگی متهم نمود.  
تزلزل‌ناپذیری در اراده
از مهم‌ترین امیدهای شاه و آمریکاییها برای حفظ سلطنت و منافع خود، تغییر روند مبارزه امام خمینی از انقلاب به سازش بود؛ اما در مسیر انقلاب چنین اتفاقی رخ نداد و امام با قاطعیت در تصمیم‌گیری، انقلاب اسلامی را به‌پیش برد. امام با دیگر علما با مواضع انقلابی و تغییرات اساسی توافق کرد و حتی برخلاف توصیه‌های نهضت آزادی، تصمیم گرفت به ایران بازگردد. آمریکاییها به این باور رسیده بودند که در صورت ورود امام به ایران، ایشان کاملاً آمادگی این را دارد که ابتکار عمل را در دست گیرد. امام در پی خشونت نبود اما خواهان به ثمر رسیدن انقلاب بود و با وجود فشارهای همه‌جانبه، به اعلام حکومت اسلامی و زدودن سلطنت پرداخت.4 اراده‌ تزلزل‌ناپذیر امام برای مبارزه از 15 خرداد 1342 و هنگامی آشکار شد که نوعی گوشزد به علائم اولیه حکمرانی مطلق محمدرضاشاه ابراز کرد. امام خمینی وی را به ترویج فساد، سرکوب مطبوعات، لگدمال کردن استقلال دانشگاه، متزلزل کردن اعتقادات مذهبی مردم، پذیرش کاپیتولاسیون، فروش نفت به اسراییل و ترویج غرب‌زدگی متهم نمود.5 امام مبارزات خود را این‌گونه آغاز کرد. حتی پس از تبعید نیز خللی در اراده امام برای مبارزه وارد نیامد و امکان هر نوع آشتی را با شاه از بین برده بود.6
 
مدیریت و تلاش برای متعادل‌سازی نیروهای سیاسی رقیب
مبارزه با سلطنت وابسته و برقراری حاکمیت ملت، اصل مشترک در بین همه گروههای انقلابی بود. هریک از این گروهها؛ شعارها، ایدئولوژی و سازو کارهای مبارزه سیاسی متفاوت و گاه متناقضی را در پیش گرفته بودند که خود  می­توانست سبب­ساز تفرقه و ناهمگونیهایی بسیاری باشد و مسیر مبارزه انقلاب اسلامی را به انحراف بکشاند و یا مخاطره بیندازد. این گروههای مختلف و متفرق برای به دست گرفتن قدرت با یکدیگر به رقابت پرداخته و هریک سعی در جلب توجه و نظر مساعد امام خمینی داشتند.7 در واپسین ماههای مانده به پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 هر یک از این گروهها برای دست­یابی به مشروعیت سیاسی و به موازات آن کسب پایگاه اجتماعی در میان مردم نمایندگانی برای  دیدار و مشورت در امور مختلف نزد امام خمینی می­فرستادند؛ در این میان امام خمینی ضمن ارشاد آنان و نیز تاکید بر اصول اسلام سیاسی و مبارزه در چهارچوب موازین اسلامی، با دقت نظر بالا و کسب آگاهی از مواضع هر یک از این گروهها به مدیریت نیروهای انقلابی پرداخته و ضمن روشن ساختن مواضع خویش و حمایت از مردم توانستند به گونه­ای موفق به ساماندهی نیروهای انقلابی واقعی بپردازند.
 
گزارشهای ساواک نیز ضمن اشاره به مسئله تعدد نیروهای درگیر مبارزه سیاسی و البته برتری نیروهای تحت رهبری امام خمینی بر این امر تاکید دارد که «­نیروهای مذهبی به رهبری آیت­الله خمینی از سازمان­یافتگی بهتری برخوردار است و برخلاف آنچه که دشمنان این گروه بیان می‌دارند، اینان با داشتن زمینه فکری خاص قادر به مقاومت در برابر کمونیسم و نیز ایدئولوژیهای غرب هستند و نزد مردم هم از محبوبیت بیشتری برخوردار هستند».8 توانایی امام خمینی در رهبری و مدیریت نیروهای مبارز تا آخرین مرحله پیروزی انقلاب اسلامی تداوم یافت و در نهایت، قدرت برتر روحانیت در ساماندهی مردم به تدریج درخواست برقراری قوانین شرع در قالب حکومت اسلامی را به یکی از مهم‌ترین مطالبات بخش اعظم توده­های انقلابی تبدیل نمود. این مدیریت منحصر به‌فرد نیروهای سیاسی از سوی امام خمینی در نهایت خود را در قالب یک تجربه منحصر به‌فرد یعنی نظام جمهوری اسلامی به ظهور رساند.
 
فشرده سخن
ویژگی رهبری انقلاب اسلامی، وجه تمایز آن با دیگر جنبشهای قبل از انقلاب است که بسیاری از آنها در دست‌یابی به اهداف خود شکست خوردند. رهبری و نقش امام خمینی در پیروزی و تثبیت انقلاب مورد توجه کشورهای غربی نیز قرار گرفته است. به‌طور ویژه آمریکاییها ویژگیهای رهبری امام خمینی را مواردی چون "نفوذ در افکار توده‌ها و نفوذناپذیری در اراده انقلابی" می‌دانستند. چنین ویژگیهایی آنان را به پذیرش انقلاب اسلامی و شکستِ سلطنت سوق ‌داد.
 

1357. نمایی از راهپیمایی بزرگ تاسوعای 1357 به سوی میدان آزادی

پی نوشت:
1. دانشجویان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی آمریکا: اسناد محدود اداری، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی، بی تا، صص 833- 834.
2. همان، دخالتهای آمریکا در ایران، ص 796.
3. همان، صص 686- 687.
4. محسن میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطارزاده، تهران، نشر گام نو، 1383، چاپ سوم، صص 353- 356.
5. دانشجویان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی: "برگشتن خمینی در انتظار تأیید ارفرانس"، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی، بی تا، صص 516-517.
6. محمود سریع‌القلم، اقتدارگرایی ایرانی در عهد پهلوی، تهران، انتشارات گاندی، 1397، چاپ دوم، ص 209.
7. دانشجویان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی: دخالتهای آمریکا در ایران، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی، بی تا، ص 364.
8. غلامرضا خواجه سروی، رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص 223-224.
9. دانشجویان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی: دخالتهای آمریکا در ایران، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی، بی تا، ص 686.