سولیوان، آخرین سفیر آمریکا در ایران، در کتابی به نام «ماموریت در ایران» به روابط آمریکا و شاه در برهه انقلاب، تحلیلش از انقلاب اسلامی، شخصیت فرهمند امام خمینی و ... می پردازد. متن حاضر نگاهی کوتاه است به این کتاب.

                                     سولیوان، آخرین سفیر آمریکا در ایران، در کتابی به نام «ماموریت در ایران» به روابط آمریکا و شاه در برهه انقلاب، تحلیلش از انقلاب اسلامی، شخصیت فرهمند امام خمینی و ... می پردازد. متن حاضر نگاهی کوتاه است به این کتاب.  
 
در میان روایتهایی که از انقلاب ایران و چگونگی رویکرد آمریکا در قبال آن وجود دارد شاید یکی از بحث برانگیزترین و جذابترین آنها برداشتی است که آخرین سفیر آمریکا در ایران از روند سرآغاز و سرانجام  این تحولات دارد. خیزشی مردمی که در نهایت دست آمریکا را از منافعی که سالها از آن برخوردار بود کوتاه کرد و تنش، تخاصم، تهدید و حتی رویارویی نظامی را جایگزین آن کرد. با توجه به مطالبی که مطرح شد خالی از لطف نیست که با نگاهی هر چند مختصر رویکرد آخرین سفیر آمریکا در ایران را به ویژه در بحبوحه رویدادهای انقلابی در ایران مورد ارزیابی و کنکاش هر چه بیشتر قرار دهیم. قبل از بررسی این اثر لازم است این نکته مورد توجه قرار بگیرد که قطعا ادعاهای آخرین سفیر آمریکا در مورد رویه این کشور در باب انقلاب اسلامی نمی‌تواند سند مدقن و مستقلی باشد و این اثر را می‌بایست در کنار آثار دیگر قرار داد و آنگاه به بررسی این انقلاب بزرگ قرن بیستم پرداخت.
 
باور آمریکاییها به ماندگاری یا عدم ماندگاری
سولیوان در طول اقامت خود در ایران و در مقطع منتهی به تحولات انقلابی تلاش کرد ارزیابی واقع بینانه ای از مسیر تحولات در ایران را برای روسای خود در واشنگتن مخابره کند. وی در ماههای آخر سلطنت پهلوی به این نتیجه رسید که تنها راه نجات سلطنت پهلوی از طوفان حوادث انقلابی دولت نظامی است. در واقع وی دولت نظامی را آخرین شانس بقای شاه می‌دانست و بر این عقیده بود که اگر این دولت موفق به برقراری نظم و خاتمه بخشیدن به اعتصابات نشود پیروزی انقلاب اجتناب ناپذیر است و آنها باید خود را آماده مقابله با این واقعیت بکنند.
 
وی در گزارشی که برای مقامات مسئول تهیه کرده بود و نام آن را "فکر کردن به آنچه فکر نکردنی است" نهاده بود،  آشکارا تصریح نموده بود که ثبات ایران تاکنون بر دو پایه سلطنت و مذهب استوار بوده است. از نظر او، در پانزده سال گذشته استحکام پایه سلطنت، ایران را بر سر پا نگاه‌ داشته و اکنون که پایه سلطنت سست شده ناچار باید این ثبات با تحکیم پایه مذهب تامین گردد. دیگر تردیدی وجود ندارد که شاه از حمایت افکار عمومی برخوردار نیست و برای ادامه حکومتش فقط به نیروی نظامی متکی شده است.
 
رئوس اصلی پیشنهادی وی عبارت بود از این که برای پایان بخشیدن به بحران فعلی و استقرار یک نظم جدید در ایران بین نیروهای انقلابی و نیروهای مسلح سازش به وجود آید و برای حصول چنین سازشی نیز می‌بایست نه فقط شاه، بلکه بسیاری از فرماندهان و افسران ارشد نیروهای مسلح ایران هم از صحنه خارج شوند. پس از خروج شاه و افسران ارشد وی از کشور حصول توافقی بین نیروهای انقلابی و فرماندهان جوان نیروهای مسلح به این صورت امکان پذیر بود که آیت الله خمینی شخصیت معتدلی مانند بازرگان یا میناچی را به نخست وزیری انتخاب کند و بدین وسیله از روی کار آمدن حکومتی از نوع ناصر- قذافی جلوگیری به عمل آید. علاوه بر این توافق می‌بایست انجام انتخابات و تشکیل یک مجلس موسسان را برای تعیین رژیم آینده کشور دنبال کرد.1
 
نوع نگاه آمریکاییها به انقلاب
سولیوان در کتاب خود به گونه‌ای به توضیح مسائل می‌پردازد که گویی آنها حداقل در مراحل اولیه انقلاب اسلامی در ایران نگاه منفی نسبت به آن نداشتند و مسیر انقلاب را در تضاد و تزاحم با منافع ملی آمریکاییها نمی‌دیدند. در حقیقت آنچه نگاه سولیوان به تحولات انقلابی ایران خوانده می‌شود این است که آنان از سقوط رژیم پهلوی و روی کار آمدن انقلابیون میانه رو در این مرحله چندان ابایی نداشتند و از آن به عنوان راه حلی واقع بینانه یاد می‌کردند. در همین ارتباط سولیوان مطالب جالبی را ذکر کرده است. وی در قسمتی بیان می‌دارد که از نقطه نظر ما چنین راه حلی رضایت بخش بود زیرا از ادامه آشوب و هرج و مرج جلوگیری می‌کرد، استقلال و تمامیت ارضی ایران را محفوظ نگاه می‌داشت، از روی کار آمدن یک رژیم افراطی جلوگیری به عمل می‌آورد و راه نفوذ و سلطه شوروی را هم در این منطقه حساس سد می‌کرد. در مقابل، روابط خاص و همکاریهای نزدیک امنیتی و نظامی ما با ایرانیان کاهش می‌یافت، و سیاست ایران در منطقه از سیاست همکاری با اسرائیل به یک سیاست ضد اسرائیلی تغییر جهت می‌داد. هر چند این وضع در مقایسه با امتیازاتی که در دوران حکومت شاه از آن برخوردار بودیم چندان خوشایند نبود، با این حال بر پیروزی یک انقلاب -از نظر او- خام و ناشناخته که به قیمت از هم پاشیدن نیروهای مسلح ایران تمام می‌شد، رجحان داشت.2


سولیوان درباره امام خمینی می نویسد: «چهره عجیب و استثنائی این مرد روحانی که در زیر درختی در حومه پاریس نشسته و با سخنان آتشین خود بر ضد شاه از هزاران کیلومتر دورتر انقلابی را رهبری می‌کرد توجه همه جهانیان را به خود جلب کرده بود»

نوع نگاه به رهبری آن
در مورد نوع نگاه سولیوان به رهبری انقلاب  اسلامی باید گفت که آنچه مشخص است شخصیت کاریزما و تاثیرگذار بانی انقلاب اسلامی او را هم متاثر ساخته بود. وی در قسمتی از کتاب «ماموریت در ایران» به این امر به صراحت اشاره دارد:

                                     علاوه بر عده‌ای که همراه آیت الله از عراق آمده بودند گروهی از مخالفان شاه که در آمریکا و دیگر نقاط جهان فعالیت می‌کردند به دور او جمع شدند و از ایران هم گروه گروه برای دیدار وی رهسپار پاریس شدند. بر عکس تصورات شریف امامی که می‌گفت آیت‌الله خمینی در پاریس به کلی فراموش خواهد شد، آیت الله در مرکز توجه مطبوعات و محافل سیاسی جهان قرار گرفت و با رادیو و تلویزیونهای دنیا تماس روزانه برقرار کرد. چهره عجیب و استثنائی این مرد روحانی که در زیر درختی در حومه پاریس نشسته و با سخنان آتشین خود بر ضد شاه از هزاران کیلومتر دورتر انقلابی را رهبری می‌کرد توجه همه جهانیان را به خود جلب کرده بود.3

از نظر او، همچنین شبکه وسیع روحانیون مخالف شاه در ایران بیشتر به وسیله دو تن از فعالترین آنها آیت‌الله بهشتی و آیت الله طالقانی با امام در پاریس ارتباط برقرار می‌کردند.  این دو آیت الله که رهبری حرکت مخالفان مذهبی شاه را در داخل ایران در دست داشتند از جمله باسوادترین و جالب‌ترین رهبران مذهبی ایران بودند و از اوضاع جهان نیز آگاهی داشتند. آیت الله بهشتی سالیان متمادی در آلمان زندگی کرده بود و در مدت اقامت خود در این کشور به مخالفت با کمونیستها برخاسته بود و به همین جهت مورد سوءظن و مخالفت شدید کمونیستها بود که فعالیت حزب توده را در ایران رهبری می‌کردند. از نظر سولیوان علاوه بر روحانیونی که انقلاب را رهبری می‌کردند، گروهی از چهره‌های غیر مذهبی نیز آنها را همراهی می‌کرد. نهضت آزادی ایران از جمله آنها بود. نهضت آزادی به وسیله ابراهیم یزدی با آیت الله خمینی در ارتباط بود. ابراهیم یزدی که سالها قبل به آمریکا مهاجرت کرده و در شهر هوستون تگزاس زندگی می‌کرد تبعه آمریکا شده بود ولی در فعالیتهای ضد رژیم شرکت داشت و در پاریس به جمع مشاوران و نزدیکان آیت‌الله خمینی پیوسته بود.4
 
رویه‌های آمریکاییها برای مقابله با انقلاب
سالیوان در قسمتی از کتاب خود می‌نویسد شاه در خاطرات خود در «پاسخ به تاریخ» می‌گوید در ملاقاتهایی که با سولیوان ترتیب داده شده بود هر بار که من سولیوان را ملاقات می‌کردم و از او می‌خواستم که نظر رسمی دولت آمریکا را راجع به اوضاع ایران جویا شود می‌گفت با واشنگتن تماس خواهد گرفت، ولی وقتی که در ملاقاتهای بعدی از او سوال می‌کردم نتیجه تماس او چه بوده است سری تکان می‌داد و می‌گفت هیچ دستور تازه ای نرسیده است.5 سولیوان به نظر شاه، دیپلمات مودب و موقری بود که همیشه نگران مسائل و مشکلات ایران بود و در کار خود جدی به نظر می‌رسید. او چندبار در هفته به دیدن شاه می‌آمد ولی گزارشات او به واشنگتن غالبا بی‌جواب می‌ماند و پاسخ او به پرسشهای من در این زمینه این بود که دستور تازه‌ای دریافت نکرده‌ام. بدین ترتیب شاه مبتنی برنگاه توهم توطئه‌ای که داشت، بر این باور بود که شتاب تحولات انقلابی در ایران به حدی است که آمریکاییها را به سکوت تشویق می‌کرد، سکوتی معنادار که منتظر نتایج انقلاب مردم ایران علیه پادشاه وقت بود. 6
 
همچنین سولیوان خود در قسمتی از خاطراتش به این امر اشاره دارد که گزارشهایی را که تهیه و برای مقامات مسئول در واشنگتن می‌فرستاده با واکنشهای بعضا متفاوت و متناقضی همراه بوده است. به عبارت دیگر وی بر این مسئله صحه می‌گذارد که گزارشهایش بین مقامات واشنگتن آشفتگی و سردرگمی پدید می‌آورده است و آنها به دلیل عدم درک مناسب از تحولات انقلابی در ایران، توان اتخاذ رویکردی واحد و منسجم را تا حدودی از دست داده بودند. وی در نهایت می‌گوید هر چه بود من نتوانستم با آن گزارش خود هیچ یک از مقامات مسئول واشنگتن را به رویکردی مناسب وادار سازم. با وجود این سیر سریع حوادث و گزارشهایی که از واشنگتن دریافت می‌کردم این امید را در من زنده نگه می‌داشت که به زودی یک بررسی جدی درباره سیاست آمریکا در ایران به عمل خواهد آمد و دستور العملهای تازه‌ای در این زمینه دریافت خواهم داشت. اما این انتظار هم بیهوده بود و نه پاسخی از گزارش خود دریافت کردم و نه دستورالعملی درباره سیاست آینده آمریکا در قبال ایران به من ابلاغ گردید.
 
نتیجه گیری
قطعا کمتر می توان از خاطراتی که پس از پیروزی انقلاب نگاشته شده است، سخنی علیه سیاستهای آمریکا علیه ملت انقلابی ایران استخراج کرد.  همچنان که در مطالب ذکر شده به هیچ عنوان همراهی و پشتیبانی آمریکا از اقدامات سرکوبگرانه شاه علیه انقلابیون پیدا نیست. اما به شکلی ایجابی از لابه لای این خاطرات می‌توان به عظمت انقلاب اسلامی و رهبری  امام خمینی پی برد.  آنچنان که حتی سولیوان نیز از عظمت رهبر کبیر و معمار بزرگ انقلاب سخن به میان می‌آورد  .
 
________________________________
1.ویلیام سولیوان، ماموریت در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران، انتشارات هفته 1361، چاپ سوم، 144-143 .
2.همان، 145-144.
3.همان، 142.
4.همان، 143.
5.تاکید بر این نکات در حالی است که در ایالات متحده به طور پیاپی درباره ایران تصمیمهای جدید اتخاذ می‌شد و ایالات متحده تا آخرین لحظه از حمایت شاه فروگذار نبود.
6.شاه در آخرین اثر خود که پس از انقلاب نگارش می‌یابد تلاش می کند تا انقلاب اسلامی را در قامت یک توطئه به تصویر بکشد. برای مطالعه در این زمینه رجوع منید به: محمدرضا پهلوی، پاسخ به تاریخ، ترجمه: حسین ابوترابیان، تهران، انتشارات زریاب، 1371.