قانون اساسی مشروطه و متمم آن، هیچ یک از نهادهای دموکراسی مستقیم و از جمله همه‌پرسی را به رسمیت نشناخت و جایگاه قانونی بدان نداد، با وجود این، تا زمانی که این قانون (یعنی تا سال ۱۳۵۷ش) جاری بود دو همه‌پرسی در ایران در سال‌های ۱۳۳۲ و ۱۳۴1 برگزار شد

 
«رفراندوم»1 یا همه‌‌پرسی به معنی دانستن نظر مردم کشور در مورد موضوع خاصی است. در «ترمینولوژی»2 حقوق، رفراندم به معنای مراجعه به آرای ملت در امور مربوط به قانون‌گذاری و غیر آن تعریف شده است.3 در دانشنامه سیاسی نیز آمده است: همه‌‌پرسی یا رفراندوم، رأی‌گیری مستقیم از همه اعضای تشکیل‌دهنده یک سازمان یا جامعه برای رد یا تصویب سیاستی است که رهبران یا نمایندگان پیشنهاد کرده‌‌اند. باید توجه داشت که هدف و فلسفه اصلی در همه‌پرسی این است که حاکمیت مردم با دخالت مستقیم آنها بهتر تأمین شود. در اینجا ذکر این نکته لازم است که در نظام‌های نمایندگی و پارلمانیِ جدید از همه‌‌پرسی تنها برای تصویب قانون اساسی یا تغییر اساسی در حکومت بهره می‌‌گیرند، ولی در برخی جامعه‌‌های کوچک برای همه امور رأی همگان پرسیده می‌شود.
 
در ایران، مراجعه به آرای عمومی و انتخابات را از زمان مشروطه و بعد از آن باید جست. در قانون اساسی مشروطه مهم‌ترین راهکاری که برای مشارکت مردم در حکومت پیش‌بینی شده بود انتخاب نمایندگان مجلس شورای ملی بود.4 اگرچه در اصل 26 قانون اساسی مشروطیت مصوب 1285ش، قوای مملکت ناشی از ملت دانسته شده بود، اما نه در اصل و نه در متمم و اصول اصلاحی آن هیچ اشاره‌ای به ملت به عنوان مرجع مستقیم اعمال حق حاکمیت یا مرجع پرسش نسبت به سرنوشت خود نشده بود.5 بنابراین قانون اساسی مشروطه و متمم آن، هیچ یک از نهادهای دموکراسی مستقیم و از جمله همه‌پرسی را به رسمیت نشناخت و جایگاه قانونی بدان نداد. با وجود این، تا زمانی که این قانون (یعنی تا سال ۱۳۵۷ش) جاری بود دو همه‌پرسی در ایران در سال‌های ۱۳۳۲ و ۱۳۴1 برگزار شد.
 
اولین همه‌پرسی مربوط به انحلال هفدهمین دوره مجلس شورای ملی در دوران حکومت مصدق بود. قبل از پرداختن به این همه‌پرسی، ذکر زمینه‌های شکل‌گیری این رفراندم لازم است. مجلس شانزدهم (۲۰ بهمن ۱۳۲۸ تا 29 بهمن 1330) به پایان عمر قانونی خود نزدیک می‌شد و می‌بایست انتخابات مجلس جدید برگزار می‌شد. انتخابات مجلس هفدهم از آبان ۱۳۳۰ آغاز شد و انتخابات تهران در ۱۷ دی ۱۳۳۰ برگزار شد، اما نتیجه آن بر وفق نظر مصدق نبود. انتخابات در بیشتر حوزه‌ها متوقف شد و برای مدت نامحدودی به تأخیر افتاد و هیچ‌گاه انجام نشد و مجلس هفدهم با حضور حدود 80 نفر از 136 نماینده در ۷ اردیبهشت ۱۳۳۱ گشوده شد.
 
تصمیم مصدق به همه‌پرسی به این دلیل بود که وی بر آن بود که اگر مردم موافق سیاست‌های او هستند او مجلس را منحل و انتخابات جدیدی برای مجلس برگزار کند. وی ابتدا از طرفداران خود خواست که استعفا دهند تا مجلس از اکثریت بیفتد.5 همین باعث شد تا دیگر، جلسات مجلس به حد نصاب نرسیده و تشکیل نشود. در این شرایط، مصدق رفراندومی با موضوع انحلال مجلس و ابقای دولت برگزار کرد. بنابراین هدف مصدق از برگزاری رفراندم، برگزاری انتخاباتِ پیش از موعدِ مجلس بود. او در ۵ مرداد تشکیل رفراندم انحلال مجلس را اعلام کرد و رفراندم در روزهای ۱۲ مرداد در تهران و ۱۹ مرداد در شهرستان‌‌ها برگزار شد. در رأی‌گیری انجام‌شده بیش از دومیلیون نفر به انحلال مجلس رأی دادند و حدود 1200 نفر نیز رأی منفی در صندوق‌ها انداختند. در ۲۱ مرداد ۱۳۳۲ مصدق، رسما نتیجه همه‌پرسی یعنی «ابقای دولت و انحلال مجلس» را اعلام کرد و از محمدرضا پهلوی خواست فرمان برگزاری انتخابات جدید را امضا کند، ولی شاه این رفراندوم را تأیید نکرد.
 
این نخستین همه‌‌پرسی تاریخ سیاسی ایران بود؛ رفراندومی که البته کمتر از یک هفته پس از آن، به کودتای انگلیسی ـ آمریکایی علیه دولت ملی منتهی شد. به این ترتیب نتیجه اولین رفراندوم تاریخ ایران هرچند کاملا به سود مصدق بود، در نهایت زمینه‌ساز سرنگونی وی گردید؛ چرا که مصدق با برگزاری همه‌‌پرسی برای انحلال مجلس از هر جهت زمینه را برای کودتاگران آماده نمود.6 از یک طرف بهترین بهانه را به‌دست آنان داد و از سوی دیگر، با انحلال مجلس، تکیه‌گاه خود را از دست داد و اختلافات میان اعضای نهضت ملی را تشدید نمود.
 
قریب به یک دهه پس از برگزاری رفراندوم مصدق، نوبت محمدرضا پهلوی بود که آنچه انقلاب سفید می‌خواند را به همه‌پرسی بگذارد. روز ۶ بهمن سال ۱۳۴۱ رفراندوم سراسری برای نظرخواهی درباره اصول شش‌گانه پیشنهادی شاه موسوم به «انقلاب سفید» برگزار شد. انقلاب سفید یا آن‌طور که هواداران سلطنت می‌گفتند «انقلاب شاه و مردم»، عنوان یک سلسله اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در دوره سلطنت محمدرضا پهلوی بود که هم‌زمان با نخست‌‌وزیری علی امینی، اسدالله علم، حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا به اجرا درآمد. انقلاب سفید در مرحله نخست شامل شش اصل بود که محمدرضا پهلوی در کنگره ملی کشاورزان در تهران در روز ۲۱ دی‌ماه ۱۳۴۱ خبر برگزاری رفراندوم برای قبول یا رد آن را به کشاورزان و عموم داد. در روز ۶ بهمن ۱۳۴۱ در یک همه‌‌پرسی سراسری که با مخالفت مراجع بزرگ و عده بسیاری از مردم روبه‌رو شد [برای اطلاع از دلایل مخالفت امام خمینی با این رفراندم رک: از انتقادات ساختاری تا دغدغه‌های مذهبی و نقطه آغاز یک رویارویی بزرگ]، شش اصل انقلاب سفید به رأی عمومی گذاشته شد و به تصویب رسید. شش اصل نخستین انقلاب سفید چنین بودند: «اصلاحات ارضی و الغای رژیم ارباب و رعیتی، ملی کردن جنگل‌ها و مراتع در سراسر کشور، فروش سهام کارخانه‌‌های دولتی به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی، سهیم کردن کارگران در منافع کارگاه‌‌های تولیدی و صنعتی، اصلاح قانون انتخابات به منظور دادن حق رأی به زنان و  ایجاد سپاه دانش به منظور اجرای تعلیمات عمومی و اجباری».7
 
به طور کلی دو همه‌پرسی برگزارشده در دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی را باید استفاده و نمایش دموکراتیک برای اهداف ضددموکراتیک تفسیر و تبیین نمود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیوه دموکراتیک «رفراندوم» برای تصمیم‌گیری سیاسی، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته شد. اصول متعددی از قانون اساسی به موضوع همه‌پرسی اشاره دارد؛ از جمله، در اصل ششم این قانون، رفراندوم یکی از راه‌‌های اداره کشور دانسته شده است: «در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکای آرای عمومی اداره شود، از راه انتخابات: انتخاب رئیس‌جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شوراها و نظایر اینها، یا از راه همه‌پرسی در مواردی که در اصول دیگر این قانون معین می‌گردد». اصل ۵۹ نیز تصریح دارد: «در مسائل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه‌پرسی و مراجعه مستقیم به آرای مردم صورت گیرد. درخواست مراجعه به آرای عمومی باید به تصویب دو سوم مجموع نمایندگان مجلس برسد». 
 
تاکنون در سه مرحله از تجربه رفراندوم به منظور تثبیت نظام جمهوری اسلامی استفاده شده است. نخستین رفراندوم در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در روزهای دهم و یازدهم فروردین 1358 اتفاق افتاد و در این همه‌پرسی عمومی، نوع نظام حکومتی ایران با 2/98 درصد آرا، «جمهوری اسلامی» تعیین شد. به دنبال به نتیجه رسیدن اولین رفراندوم در تاریخ پس از انقلاب، در 12 آذر 1358، نخستین قانون اساسی تدوین‌شده پس از انقلاب اسلامی در همه‌پرسی عمومی مردم تأیید شد. این قانون اساسی به مدت یک دهه تجربه شد تا در ۶ مرداد ۱۳۶۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی پس از اعمال اصلاحات و تغییراتی به رأی عمومی گذاشته شد که با اکثریت آرا، از سوی مردم تأیید شد.
 

آیت‌الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی در حال شرکت در رفراندم جمهوری اسلامی

پی نوشت:
1. Referendum
2. ترمینولوژی یا اصطلاح‌شناسی (Terminology)
3. محمدجعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، تهران، بنیاد راستاد، 1363، ص 337.
4. بهمن خدایی، همه‌پرسی‌های رژیم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، صص 62-63.
5. کتایون پرتوی، رفراندم در ایران، تهران، جنگ دانش، 1378، ص 44.
6. در تاریخ 23 تیر 1332 تعداد 27 نفر از نمایندگان طرفدار مصدق و تا تاریخ 26 تیر 52 نفر استعفا داده بودند.
7. کودتاگران، رستاخیر 28 مرداد را پاسداری از قانون اساسی می‌دانستند.
8. محمدرضا پهلوی ابتدا این شش اصل را به عنوان اصول انقلاب سفید بیان کرد و به‌تدریج سیزده اصل دیگر به آن افزود.