میرزا محمدحسین نائینی غروی از مراجع مجاهد، متفکر و نظریه‌پرداز سیاسی ایران در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری، فرزند میرزا عبدالرحیم در سال 1277 ق/1240 ش در شهر نائین در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. وی پس از فراگیری مقدمات در هفده سالگی به اصفهان رفت. در سال 1303 ق بعد از نه سال کسب علم ازعالم اصفهانی جهت ادامه تحصیلات عازم عتبات عالیات شد. پس از توقف کوتاهی در نجف به سامره رفت و در محضر میرزای شیرازی، سید اسماعیل صدر و سید محمد فشارکی اصفهانی درس خواند. او از شاگردان فاضل و مقرب میرزا بود و سمت «محرر» او را داشت. پس از درگذشت میرزای شیرازی به همراه سید اسماعیل صدر به کربلا رفت و بعد از دو سال راهی نجف شد و در آنجا اقامت گزید.1
 
نائینی پس از مرگ اساتیدش حوزه مستقل درس تشکیل داد و شاگردان زیادی در درسش خصوصاً اصول الفقه وی، شرکت می‌کردند. ایشان بعد از رحلت میرزای شیرازی یکی از مراجع تقلید گردید.2 آیت‌الله علاوه بر تدریس در جلسه علمی آخوند خراسانی که در آن زمان از مراجع بزرگ شیعه به شمار می‌رفت حاضر می‌شد و در کمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید.
 
به نوشته آقا بزرگ تهرانی نائینی نزدیکترین مشاور آخوند خراسانی در جریان جنبش مشروطه (1324 ق) بود. وی در آن زمان در نجف پس از آخوند دومین شخصیت مشروطه خواه محسوب می‌شد. با توجه به روابط ایشان با خراسانی و اعتماد ویژه و نیز بینش سیاسی وی گفته می‌شد حتی متن تلگرافها و بیانیه‌های عمومی آخوند و دیگر رهبران نهضت را پیرامون انقلاب مشروطیت او انشاء می‌کرده است. در طی همین دوران بود که کتاب مهم و معروف خود تنبیه الامة و تنزیه الملّة را درباره مشروعیت مشروطیت به زبان فارسی تألیف نمود که از سوی آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی مورد تأیید و تقریظ قرار گرفت. (به عبارتی آنچه در تنبیه الامة آمده نه تنها بیان کننده دیدگاه نائینی است بلکه نشان دهنده موضع سیاسی خراسانی و مازندرانی نیز هست).3 میرزا در این کتاب حاکمیت اسلام ناب محمدی را با دلیل و برهان قاطع اثبات کرده و پرده از چهرۀ حکومتهای استبدادی برداشته است او زندگی در زیر سلطه استبدادی را مساوی با برده بودن می‌داند.
 
هنگامی که قوای روسیه و انگلستان وارد ایران شدند نائینی تصمیم گرفت همراه آخوند و گروه کثیری از علمای عراق به کاظمین بیایند تا از آنجا رهسپار ایران شوند ولی ناگهان آخوند درگذشت. رحلت ایشان حرکت علما را به ایران تعطیل نکرد و پس از چند هفته در محرم 1330 به سوی کاظمین حرکت کردند و در آن شهر هیئتی تشکیل دادند. یکی از اعضای این هیئت نائینی بود. آنان سوگند یاد کردند که در اجرای هدف جنبش علما بر ضد بیگانگان وفادار و امین باشند. سرانجام فعالیت آنان باعث شد آرامش به کشور ایران باز گردد.
 
با شروع جنگ جهانی اول بخش وسیعی از خاک عراق به دست نیروهای انگلستان اشغال شد، علمای شیعه عراق وارد صحنه شده علیه آنان حکم جهاد دادند. در این میان آیت‌الله نائینی همگام با دیگر علما علیه قوای خارجی دست به قیام زدند. در پی این حرکت از سوی ملک فیصل به همراه ابوالحسن اصفهانی به ایران تبعید شدند. آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم ایران و علما و روحانیون به ویژه شیخ عبدالکریم حائری رئیس حوزه علمیه قم قرار گرفتند. آنان به دعوت حائری در قم به تدریس پرداختند و گروه بسیاری از فضلا در درس آنان شرکت می‌کردند. ملک فیصل در اثر فشار مردم و علما مجبور به عذرخواهی از مراجع تبعید شده گردید و آن دو پس از یک سال دوری از حوزه نجف در سال 1342 ق بازگشتند.
 
میرزای نائینی با مقام والای علمی، سیاسی و معنوی خویش شاگردان فاضل و آگاهی را پرورش داد که هر یک محور فکری و علمی در جامعه شدند از جمله شیخ محمدعلی کاظمی خراسانی، سید محسن طباطبایی حکیم، سید ابوالقاسم خوئی، سید محمدحسین طباطبایی و ... . سرانجام آیت‌الله پس از عمری تلاش و خدمت در 26 جمادی الاولی سال 1355 به جوار رحمت ایزدی پیوست. پیکر ایشان در کنار مرحوم مطهر حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد. مجالس ختم بسیاری در عراق برپا گردید و مرثیه‌های متعددی در مرگ او سروده شد، اما در ایران به سبب اختناق رضاخانی و محدودیت شدید مذهبی مراسم ختم چشمگیری برپا نشد. از نائینی علاوه بر کتاب تنبیه الامة آثار دیگری به جای مانده که می‌توان از آثار لباس مشکوک، وسیله النجاة، رساله لاضرر و ... نام برد.

پی نوشت: