حضرت آیت‌الله حاج سید محمد عزالدین حسینی زنجانی در سال 1300 شمسی در خاندانی روحانی در شهر زنجان پا به عرصه وجود نهاد و تحت نظارت پدر بزرگوارش حاج میرزا محمود حسینی زنجانی، مشهور به امام جمعه زنجان، که از علما و فقهای جلیل‌القدر زمانش بود در مهد علم و دانش و فضیلت و تقوی رشد کرد. وی مقدمات، سطح و مقداری از درس خارج را در زنجان نزد اساتید گرانقدری چون سید رضا جوقینی، عبدالصمد غزالی، حاج شیخ مختار فلسفی لنکرانی، سید یحیی مدرسی، شیخ علی رفاه، سید آیت‌الله احمد مجتهدی، سید مجتبی موسوی فراگرفت، همچنین از دروس پدر بزرگوار خود و آیت‌الله شیخ حسین دین محمدی (ره)، از شاگردان آخوند خراسانی (ره)، بهره‌ها برد. 1
 
آیت‌الله زنجانی سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و فقه و اصول را در محضر آیات عظام طباطبایی بروجردی، صدرالدین صدر، احمد خوانساری، میرزا رضی زنوزی تبریزی و حجت کوه‌کمری فرا گرفت. 2 ایشان فلسفه و حکمت را در محضر آیت‌الله خمینی (ره)، علامه سید محمدحسین طباطبایی (ره) و آیت‌الله شیخ مهدی مازندرانی آموخت و در دروس اسفار هر سه آنان نیز حضور می‌یافت. مرحوم علامه طباطبایی به آیت‌الله زنجانی بسیار علاقه داشت و بارها از او سخن گفته است؛ از جمله در آخرین مصاحبه تلویزیونی خود در پاسخ به این سوال که کدام یک از شاگردان شما توانستند رابطه خاص استاد و شاگردی را با شما داشته باشند، ابتدا از شهید مرتضی مطهری و سپس از آیت‌الله زنجانی با عنوان «آقای امام زنجانی» نام برد. 3   آیت‌الله زنجانی پس از سالها تحصیل در حوزه علمیه قم به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر پرفیض آیات عظام عبدالهادی شیرازی، ابوالقاسم خویی و محسن حکیم استفاده نمود اما پس از چندی به علت بیماری پدر مجبور به ترک نجف و بازگشت به ایران شد و در شهر زادگاهش به تبلیغ و نشر احکام دینی و تدریس طلاب علوم دینی پرداخت و در رسیدگی به امور اجتماعی و شرعی نیز پدر خویش را یاری نمود. وی همچنین اقامه نماز جمعه و جماعت را در مسجد جامع زنجان عهده‌دار بود و در عرصه عمران و آبادانی به ساخت مساجد، کتابخانه و اماکن دینی و فرهنگی نیز همت گماشت. پس از وقایع پانزدهم خرداد سال 1342، آیت‌الله زنجانی در پی دستگیری استاد خود آیت‌الله خمینی (ره) 4 به صف مخالفان رژیم پهلوی پیوست و به همراه عده‌ای از علما و روحانیون در اعتراض به اقدامات حکومت به‌پا خاست که منجر به دستگیری و زندانی شدن او و جمعی از روحانیون از جمله شهید مرتضی مطهری، فلسفی، لنکرانی و شهید عبدالکریم هاشمی‌نژاد گردید.5   ایشان پس از مدتی از زندان آزاد گردید و همچنان به افشاگری و ایراد سخنرانیهای شدیداللحن علیه رژیم ادامه داد تا آنگاه که ساواک وجودش را در زنجان تحمل نکرد و در سال 1351 وی را به مشهد مقدس تبعید نمود. آیت‌الله زنجانی در طول مدت اقامت در مشهد نیز دست از مبارزه برنداشت و همراه با دیگر روحانیون در مناسبتهای مختلف با انتشار اعلامیه مخالفت خود را با رژیم ابراز می‌نمود از جمله در سال 1356 به مناسبت درگذشت آیت‌الله مصطفی خمینی به همراه عده‌ای از علمای مشهد با ارسال تلگرافی به آیت‌الله خمینی (ره) در نجف اشرف با ایشان همدردی نمود.6   آیت‌الله زنجانی همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی به دستور آیت‌الله خمینی (ره) و با منصب امامت جمعه به زنجان بازگشت و مسئولیت هدایت و رهبری مردم آن شهر در انقلاب اسلامی را عهده‌دار گردید و به مدت دو سال نقش موثری در استان زنجان ایفا نمود. وی پس از مدتی مجددا راهی مشهد شد و سالها در حوزه علمیه به تدریس و تحقیق پرداخت و بسیاری از فضلای حوزه و دانشگاه در محضر ایشان پرورش یافتند. این عالم بزرگوار در سال 1354رساله علمیه خود را با عنوان رساله جامع‌الاحکام در مشهد مقدس منتشر کرد و پس از درگذشت آیت‌الله العظمی اراکی (ره) رساله فعلی ایشان با عنوان رساله توضیح‌المسائل، منتشر شد. دفاتر ایشان در شهرهای مشهد، زنجان و تبریز به منظور پاسخگویی به استفتائات مقلدین و سایر امور شرعی هم‌اکنون نیز فعال می‌باشد.   این مرجع عالیقدر تقلید در طول حیات خود کتابهای بسیاری تالیف نمود که از جمله می‌توان به معیار شرک در قرآن،شرح خطبه حضرت زهرا (س)،تفسیر سوره مبارکه حمد،شرح زیارت عاشورا،مناسک حج و عمره مفرده، صد و ده پرسش و پاسخ،راه رستگاری جستاری در باب اسلام و ایمان، مطارحات حول معیار الشرک فی‌القرآن اشاره نمود. آیت‌الله العظمی سید محمد عزالدین حسینی زنجانی سرانجام در 24 اردیبهشت 1392 پس از طی یک دوره بیماری جان به جان آفرین تسلیم کرد و پیکر ایشان در جوار ملکوتی ثامن‌الائمه علی بن موسی‌الرضا (ع) به خاک سپرده شد.

پی نوشت:
 

1. کمال حاج سید جوادی، و دیگران، اثرآفرینان : زندگینامه نام‌آوران فرهنگی ایران (از آغاز تا سال 1300 ش)، ج 3، (تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1378)، ص 180.

2. عزیزالله عطاردی قوچانی، فرهنگ خراسان، ج 7 ، (تهران : عطارد، 1381)، ص 455- 459.

3. وبگاه رسمی آیت‌الله العظمی حسینی زنجانی  http://www.alzanjani.ir

4. عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، (قم : کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، 1372)، ص 472- 473.

5. «در آن نیمروز سوزان: گفتگو با آیت‌الله سید عزالدین حسینی زنجانی»، زمانه (نامه اندیشه، فرهنگ و ادبیات)، 9 (خرداد 1382) : 52- 55.

6. سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد ساواک، ج 6، (تهران : موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، 1386)، ص 52.