شیخ مرتضی انصاری روز عید غدیر سال 1214 ق در شهر دزفول به دنیا آمد. پدرش شیخ محمدامین و نسبش به جابر بن عبدالله انصاری (وفات 78 ق) از صحابه پیامبر (ص) می‌رسد. شیخ محمدامین از علما و مروجین دین اسلام بود او بجز شیخ مرتضی دو فرزند دیگر به نامهای شیخ منصور و شیخ محمدصادق نیز داشت. او به سال 1248 ق با بیماری طاعون در خارج از شهر دزفول فوت و در نزدیکی بابا یوسف به خاک سپرده شد. مادر شیخ مرتضی دختر شیخ یعقوب فرزند شیخ احمد بن شیخ شمس‌الدین انصاری است. وی از زنان پرهیزگار زمان خود بود. وی به سال 1279 ق در نجف اشرف از دنیا رفت.1
 
شیخ مرتضی مقدمات علوم را در زادگاهش نزد پدر و عموی خود شیخ حسین انصاری، که از اکابر علمای آن شهر بود، فرا گرفت. در 1232 ق با پدرش به عتبات رفت و در آنجا مدت چهار سال در خدمت سید محمد مجاهد (وفات 1242 ق) و شریف العلمای مازندرانی (وفات 1245 ق) درس خواند. شیخ مرتضی بر اثر محاصره کربلا توسط داوود پاشا و عدم امکان تحصیل ابتدا به کاظمین رفت و در 1236 ق با عده‌ای به دزفول بازگشت. اما یک سال بعد به کربلا برگشت و بار دیگر به فراگیری علوم دینی در خدمت شریف العلما، پرداخت. پس از گذشت یک سال عازم نجف گردید و از محضر درس شیخ موسی کاشف الغطاء (وفات 1241 ق) استفاده نمود. در 1240 ق پس از آمدن به زادگاهش رهسپار زیارت مشهد شد و در مسیر خود از حوزه‌های علمی شهرهای بروجرد، اصفهان و کاشان دیدن کرد. در بروجرد به حوزه درسی شیخ اسدالله بروجردی (وفات در حدود 1271 ق) و در اصفهان به حوزۀ درس سید باقر شفتی پیوست که اقامت در هر یک از این حوزه‌ها بیش از یک ماه به طول نینجامید. اما شیخ مرتضی 4 سال در کاشان توقف کرد و در محضر ملا احمد نراقی به تکمیل معلومات خود پرداخت. پس از گرفتن اجازۀ روایت و اجتهاد از نراقی رهسپار مشهد گردید. ملا احمد نراقی از این دوران به نیکی یاد می‌کند و علاقه‌مند به مباحثه علمی با شیخ بوده تا جایی که پس از رفتن شیخ از کاشان بیان نمود بهره علمی که من از این جوان بردم بیش از دانشی بود که او از من آموخت.
 
شیخ پس از پنج ماه توقف در مشهد به تهران و پس از شش سال مسافرت در سال 1246 ق به زادگاهش دزفول بازگشت و در رأس حوزه علمیه شهر دزفول قرار گرفت. در 1249 ق (بعضاً در منابع 1250 ق، 1252 ق و یا 1253 ق ذکر شده است) به نجف وارد شد و به حوزۀ درس شیخ علی کاشف الغطاء (وفات 1254 ق) و به گزارش برخی از منابع به مجلس درس شیخ محمدحسن صاحب جواهر (وفات 1266 ق) پیوست اما در هر یک از این حوزه‌ها چند ماهی بیشتر نبود و به زودی خودش مستقلاً به تشکیل جلسات درس پرداخت. در 1266 ق پس از درگذشت شیخ محمدحسن اصفهانی معروف به صاحب جواهر به مرجعیت شیعه رسید و به مدت پانزده سال پیشوای دینی شیعیان شد.
 
شیخ انصاری یکی از برجسته ترین نوابغ فقهی شیعه و مبتکر علم اصول جدید به شمار می‌آید. دانش شیخ در علوم چندان زیاد بود که او را «خاتم الفقها و المجتهدین» لقب داده‌اند. مرجعیت دینی مطلق شیخ سبب گردید که بیشتر وجوه شرعی شیعیان از هند تا مغرب اقصی که پیش از وی به روحانیون محلی پرداخت می‌گردید برای او فرستاده شود.
 
شیخ انصاری مردی تیزهوش، دقیق و پرحافظه بود به زبان عربی تسلطی استادانه داشت، و آثار خود را ساده و روان می‌نوشت و همین سادگی زبان سبب گردید که نوشته‌های وی در مدارس دینی در شمار کتب درسی درآیند. وی علم اصول و فقه را وارد مرحلۀ تازه‌ای کرد و در هر دو زمینه ابتکارات بی سابقه دارد.
 
شیخ هر بامداد در جامع هندی به تدریس فقه و اصول می‌پرداخت و نزدیک به 400 طالب علم در مجلس درس او حاضر می‌شدند و بسیاری از شاگردان او که شماره آنها را تا 500 تن دانسته‌اند، بعدها خود عالمی بزرگ و مجتهدی مسلم گردیده‌اند. تعدادی از شاگردان شیخ نیز، تأثیر شگرفی در اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران خود برجای گذاشتند. میرزا محمدحسن شیرازی با فتوای تاریخی تحریم تنباکو کمر استعمار اقتصادی انگلستان را شکست و ملا محمدکاظم خراسانی معروف به آخوند خراسانی یکی از زعمای روحانی انقلاب مشروطیت و سید جمال الدین اسدآبادی که از 1266 ق به مدت چهار سال از محضر شیخ استفاده برد و تحصیلات خویش را به پایان رساند؛ تلاش زیادی در بیداری و اتحاد جهان اسلام و وحدت میان شیعه و سنی داشت و مبارزه همه جانبه‌ای بر علیه استعمار انگلیس انجام داد.2
 
شیخ مرتضی انصاری زندگی بسیار زاهدانه و ساده‌ای داشت. وی سه همسر برگزید و چون در 1281 ق در شهر نجف درگذشت دو دخترش به نامهای بی‌بی فاطمه و بی‌بی زهرا که تنها فرزندان شیخ بودند توانایی مالی مناسبی برای برگزاری مراسم سوگواری نداشتند. پس از درگذشت یکی از بزرگترین مراجع تقلید شیعه گویند تمامی ماترک وی برابر هفده تومان ایرانی بوده و معادل همان مقدار نیز به دیگران بدهکار بوده است.
شیخ انصاری بیش از 30 کتاب و رساله نوشته که مهمترین آنها عبارتند از: المتاجر یا المکاسب، در فقه، فرائدالاصول معروف به رسائل، در اصول فقه مشتمل بر پنج رساله درباره قطع و ظن و برائت و استصحاب و تعادل و تراجیع، اثبات التسامح فی ادلة السنن، الارث، التقیة،التیمم الاستدلالی، الخمس، الرضاع، الزکوة، الصلوة، الطهارة، المواسعة و المضایقه، رسالة فی المشتق، رسالة فی قاعدة لاضرر، صنیع العقود، فارسی و فتاوی شیخ انصاری.3

پی نوشت: