میرزا حسینقلی خان نظام السلطنه مافی در سال 1248 ق در تهران به دنیا آمد. وی منسوب به ایل مافی (از ایلات اطراف قزوین و ایلات کُرد) بود که به فرمان شاه عباس از کوهستان ساوجبلاغ کوچانیده شدند و به ری و قزوین آمدند. نظام السلطنه مافی که در دوران قاجار دارای منصب و مقامی بود بارها در ایلات و ولایات ایران به حکومت منصوب گردید. او در ابتدا منشی سلطان مراد میرزا حسام السلطنه بود و در سال 1287 ق به حکومت اصفهان برگزیده شد. سپس در سال 1291 ق به حکومت یزد منصوب و ملقب به سعدالملک گردید. در همان سال 1291 ق (پس از حکومت یزد) به حکومت بوشهر و دشتی و دشتستان رسید و تا سال 1293 ق در آن دیار حاکم و به اجرای دستورات مرکز مشغول بود. نظام السلطنه مدت 3 سال پس از آن به ریاست ادارۀ غله دولتی برگزیده شد و سپس مأمور گمرکات و بنادر گردید. این مأموریت را نیز تا سال 1300 عهده‌دار بود. از 1299 تا 1301 ریاست گمرکات جنوب را داشت. در سال 1302 ق به حکومت خمسه مأمور شد و در 1303 حاکم خوزستان گردید.1
 
در سال 1305 ق ملقب به نظام السلطنه شد. حسینقلی خان صاحب فرزندان متعددی بود که همگی در طفولیت جز تنها پسرش حسین درگذشتند. حسینقلی خان مردی فاضل، ادیب، سخت کوش، لجوج و جاه طلب بود. وی عشق وافری به کار داشت ولی به مرور، طی سالها خدمت دیوانی نسبت به عده‌ای از رجال و تدریجاً اوضاع کشور بدبین شد و به شدت از اوضاع انتقاد می‌کرد و این انتقادات خصوصاً تا آغاز انقلاب مشروطیت ادامه داشت. به واسطۀ کاردانی بسیاری از مسئولیتهای مهم کشوری خصوصاً در مواقع ضروری به وی تفویض می‌شد و او از عهدۀ آن بر می‌آمد.
 
در سال 1308 ق به جای سعدالملک حاکم بوشهر و بنادر شد و در 1309 ق به تهران برگشت. از آن پس از تهران به امور بنادر رسیدگی می‌کرد و رضاقلی خان برادرزادۀ وی به نیابت او به حکومت بوشهر و بنادر منصوب گردید و نامه‌هایی از تهران برای رضاقلی به بوشهر ارسال می‌شد. در سال 1310 ق حاکم فارس شد. در 1312 حاکم خوزستان، لرستان و بختیاری شد و تا سال 1314 ق در آن مقام باقی ماند و سپس مغرول شد.2
 
پس از قتل ناصرالدین شاه و عزل امین السلطان و صدارت امین الدوله گفته می‌شود که حسینقلی خان در رسیدن امین الدوله به صدارت دست داشته و چون این صدارت به طول نینجامید و امین السلطان مجدداً به روی کار آمد به دلیل نداشتن روابط حسنه با وی، حسینقلی خان را به پیشکاری ولیعهد محمد علی میرزا در آذربایجان فرستاد.
 
در 1318 ق، حسینقلی خان به تهران بازگشت و در 1323 به هنگام سفر دوم شاه به فرنگ، پیشکاری آذربایجان را تحمیلاً به مدت یک سال و نه ماه قبول کرد. میانه محمدعلی میرزا با وی خوب نبود و وی که در آغاز انقلاب مشروطه در تبریز شاهد به هم ریختن اوضاع سابق بود در 1324 عزل و روانه تهران شد. در ربیع الآخر 1325 حکومت اصفهان را پذیرفت. سپس به مدت 5 ماه به فارس رفت. بعد از قتل امین السلطان در 16 ذی القعده 1325 به مدت پنج ماه رئیس الوزرا شد. از وقایع مهم این دوره بمب اندازی به سوی کالسکه محمدعلی شاه بود. در نتیجه رابطه مجلس و شاه به شدت به هم خورد و وضع حسینقلی خان بدتر شد و وی در صدد استعفا برآمد ولی پذیرفته نشد.3 وی در این رابطه می‌گوید: «کار در تهران آن قدر سخت است که هر ساعتش مرگ است».
 
در سال 1326 از صدارت استعفا داد و به محض استعفا، محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست. وی مدت کوتاهی بعد در 8 رجب 1326 بعد از مرگ پسرش حسین، درگذشت و رضاقلی خان برادر زاده خویش را وصی خانواده قرار داد.4 وی به هنگام مرگ 85 سال داشت. مقبره او در جوار امامزاده عبدالله شهر ری قرار دارد.5
 
حسینقلی خان نظام السلطنه مافی بر عمران و آبادی شهرها و نشر آثار فرهنگی و تاریخی شوقی وافر داشت و از ملاکین و سرمایه داران بزرگ ایران به شمار می‌آمد.6 

پی نوشت: