آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی مرجع تقلید شیعیان جهان و رئیس حوزه علمیه نجف در سال 1284 ق در روستای مدیسه از توابع لنجان اصفهان به دنیا آمد. پدرش سید محمد متولد کربلا و مدفون در خوانسار است. سید ابوالحسن مقدمات علوم را در قریه مدیسه فرا گرفت و در آغاز جوانی به اصفهان رفت و در مدرسه نیماورد تحصیلات خود را ادامه داد. وی پس از گذراندن سطوح فقه و اصول در درس خارج شرکت نمود. از استادان او در اصفهان آخوند ملا محمد کاشانی از مدرسان علوم عقلی و ریاضی، سید مهدی نحوی، سید محمدباقر درچه ای، سید هاشم چارسوقی، ابوالمعالی کلباسی و جهانگیر خان قشقایی را برشمرده اند. وی در 13 ربیع الاول 1308 در بیست و چهار سالگی برای ادامه تحصیلات عازم نجف اشرف شد. هنگامی که در 11 جمادی الاول همان سال به نجف رسید، در مدرسه صدر ساکن شد و از محضر درس استادان بنام حوزه نجف میرزا حبیب الله رشتی، آخوند خراسانی، میرزا محمدحسن شیرازی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، میرزا محمدتقی شیرازی، فتح الله شریعت اصفهانی و مولی عبدالکریم ایروانی بهره برد. از میان همه استادان، اصفهانی بیش از همه، یعنی حدود 17 سال از درس آخوند خراسانی استفاده نمود و جزو نزدیکترین شاگردان و اصحاب این استاد به شمار می رفت.
 
وی همزمان با حضور در درس خارج آخوند خراسانی، خود به تدریس رسائل و کفایه اشتغال داشت. پس از فوت آخوند خراسانی بعضی از مردم خراسان برای تقلید به او مراجعه می‌کردند. میرزا محمدتقی شیرازی (میرزای دوم) نخستین مرجعی بود که احتیاطات خود را به اصفهان ارجاع داد. پس از وفات آیات: نائینی و حائری یزدی در 1355 ق و آقا ضیاء عراقی در 1361 ق، مرجعیت تقلید شیعیان در بخش عمده جهان تشیع در شخص اصفهانی منحصر شد. وی شمار بسیاری از مجتهدان بزرگ و محققان برجسته فقه و اصول را همچون سید محسن حکیم، سید هادی میلانی، میرزا حسن بجنوردی، سید محمود شاهرودی و سید محمدحسین طباطبایی در دوران تدریس ممتد و مستمر خود در حوزه نجف تربیت کرد.
 
آیت‌الله اصفهانی افزون بر اشتغالات علمی، از فعالیت سیاسی نیز به دور نبود و در برهه های حساس از تاریخ معاصر نقش مؤثری داشته است.
 
از ورود اصفهانی به حوزه نجف چیزی نگذشته بود که جنبش تحریم تنباکو به رهبری میرزا حسن شیرازی در 1309 ق شروع شد و بی شک حضور او در حوزه عراق در اوج برخورد روحانیت شیعه با ناصرالدین شاه برای آقا سید ابوالحسن که در آن وقت مجتهدی بیست و پنج ساله بود، تجربه سیاسی آموزنده ای بوده است. این آگاهی سیاسی، بعدها از رهگذر نزدیکی و محرمیتی که اصفهانی به استادش آخوند خراسانی ــ طرفدار جدی مشروطیت ــ داشت وسیع تر و عمیق تر شد. آخوند خراسانی به اصول حکومت مشروطه و محدود کردن قدرت استبداد اعتقاد داشت و اصفهانی در این آراء و افکار، پیرو استاد خود بود. بر پایه همین پیشینه، آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی در 3 جمادی الاول 1328، اصفهانی را در اجرای اصل دوم متمم قانون اساسی 1325 ق در شمار یکی از پنج مجتهد طراز اول «مطلع از مقتضیات زمان» برای احراز انطباق مصوبات قانونی مجلس شورای ملی با احکام فقه شیعه به مجلس معرفی کردند اما رأی وی در نهایت بر ادامه سکونت در نجف اشرف قرار گرفت و طی تلگرافی به تاریخ 2 ذیقعده 1328 به مجلس شورای ملی، از شرکت در این کار عذرخواست.1
 
آیت‌الله اصفهانی در نهضت استقلال عراق به همراه علمای دیگر نقش مؤثری داشت. در ذیحجه 1340 نشست بزرگی در خانه اصفهانی تشکیل شد که به رد صریح قیمومت انگلیس و ازمیان برداشتن هرگونه قدرت خارجی برای حکومت عراق تأکید داشت. اقدامات علما مقامات انگلیس و فیصل را سخت خشمگین ساخت و تصمیم به مقاومت جدی در برابر علما گرفتند. یکی از اقدامات آنها تبعید شیخ محمد خالصی زاده و سید محمد صدر از کاظمین به ایران و تبعید شیخ مهدی خالصی به حجازبود (ذیقعده 1341). اصفهانی و نائینی و سایر علمای شیعه از این اقدام برآشفتند و به عنوان اعتراض از عراق خارج شدند و رهسپار قم گشتند. اما این تصمیمی موقت بود و عاقبت فرمانروای انگلیسی عراق به تغییر تبعیدگاه خالصی از حجاز به ایران و نیز بازگشت مراجع تقلید شیعه از ایران به عراق رضا داد. در پی آن، اصفهانی و همراهانش پس از حدود 11 ماه اقامت در ایران در 18 رمضان 1342 به عراق بازگشتند.
 
فعالیت اصفهانی پیش از بازگشتش به عراق، صرفاً بر کارهای فرهنگی به عنوان جزئی از وظایف دینی خود متمرکز شد. او نسبت به تأسیس مدارس غیر دولتی و دایر نمودن انتشارات اسلامی و همچنین تقویت موقعیت حوزه علمیه نجف، همچنین به توسعه ساخت مساجد، حسینیه ها، تربیت علما و خطبا و فرستادن آنها به شهرها و روستاها اقدام کرد. وی در سال 1365 ق برای معالجه و استراحت به لبنان رفت و چندی در بعلبک اقامت داشت، لیکن در آنجا به زمین خورد و پایش شکست. ناچار او را با هواپیما به بغداد باز گرداندند. اما پس از چند روز در 9 ذیحجه همان سال در هشتاد و یک سالگی در کاظمین درگذشت. پیکر او را به نجف بردند و در جوار استادش آخوند خراسانی به خاک سپردند.
 
سید ابوالحسن اصفهانی دو همسر داشت. 1. دختر حاج عبدالرحیم بوشهری. سید از این همسرش فرزندی نداشت. 2. دختر حاج ابوتراب که سید از او صاحب چهار پسر و پنج دختر شد. اسامی فرزندان سید بدین شرح است: 1. علامه شهید محمدحسن اصفهانی 2. حجت الاسلام والمسلمین سید محمد 3. آیت الله سید علی 4. حجت الاسلام سید حسین 5. فاطمه 6. رباب 7. مریم بیگم 8. زهرا بیگم 9. بتول.
 
آیت‌الله اصفهانی آثار متعدد و متنوعی به جای گذارده، که از میان آن می‌توان به وسیلة النجاة؛ صراط النجاة؛ ذخیرة الصالحین؛ مناسک حج؛ حاشیه بر تبصره علامه حلی؛ حاشیه بر عروة الوثقی؛ حاشیه بر نجاة العباد صاحب جواهر؛ حاشیه بر ذخیرة العباد فاضل شربیانی و حاشیه بر مناسک الحج شیخ مرتضی انصاری نیز از دیگر آثار اوست.2

پی نوشت: