علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (1298- 1234ق/ 1819- 1880م)، شاهزاده دانشمند و نواندیش اواسط دوره قاجار و پنجاه و چهارمین پسر فتحعلی شاه قاجار بود. مادر علیقلی میرزا از ارمنیان تفلیس بود و «گل پیرهن خانم» نام داشت. علیقلی میرزا، در فاصله مرگ محمدشاه قاجار و استقرار حکومت ناصرالدین شاه، پیشکار مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه بود و بخشی از امور حکومت ایران را در دست داشت و به همین سبب در سالهای صدرات امیرکبیر چندان مورد اعتماد وی نبود؛ تا جایی که در دوران صدارت امیرکبیر از داشتن مقام و منصب مهم دولتی محروم شد. 1 در سال 1272ق، لقب «اعتضادالسلطنه» گرفت و دو سال بعد رئیس دارالفنون شد و در سال 1275ق، به وزارت علوم رسید و در عین حال حکومت ملایر و تویسرکان و بعدها حکومت بروجرد نیز به او داده شد. 2
 
اعتضادالسلطنه از مأموران راه اندازی تلگراف در ایران بود و نخستین خط تلگراف آزمایشی ایران در سال 1272ق، با سرپرستی او احداث شد. وی یکی از عوامل توسعه نسبی مطبوعات در دوران سلطنت ناصرالدین شاه نیز به شمار می رود و طی سالهای ریاست او بر وزارت علوم و صنایع و معادن و تجارت و تلگراف، روزنامه های «ملت عِلیه ایران»، «ملت سنیه ایران»، «روزنامه ملتی»، «روزنامه علمیه دولت عِلیه ایران»، تأسیس شد و کار مدرسه دارالفنون نیز رونق داشت. در سال 1288ق، عضو مجلس دارالشوری دولتی شد و در سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290ق، از همراهان وی بود. اعتضادالسلطنه به شعرگویی نیز علاقه داشت و «فخری» تخلص می کرد. برخی از تألیفات وی بدین قرار است: «اکسیرالتواریخ»، «المتنبین»، «تاریخ وقایع و سوانح افغانستان»، «ترجمه و شرح بخشی از کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی»، «سرگذشت امامزادگان شهر ری»، «فلک السعاده» و «رصدخانه مراغه» که دربردارنده مطالبی است از بازدید وی از آثار باقیمانده رصدخانه مراغه‌ طی سفر با ناصرالدین‌ شاه‌ به‌ این‌ شهر در سال 1276ق، که مشتمل‌ بر تاریخ‌ رصدخانه مراغه‌ و معرفى‌ زیجهایى‌ که‌ تا آن‌ روز نوشته‌ شده‌ بود. 3
 
هدف از انتشار «روزنامه ملتی»، این بود که این روزنامه منعکس کننده اندیشه‌ها و عقاید مختلف مردم باشد. مدیر و سردبیر روزنامه، شخص اعتضادالسلطنه وزیر وقت علوم بود. همکاران وی در انتشار روزنامه عبارت بودند از: حکیم سامانی، میرزا علی خان (صفاالسلطنه نائینی)، مرتضی‌قلی خان (پسر میرزا علی محمد خان نظام‌الدوله)، معتمدالدوله، محسن میرزا میرآخور، محمدحسن خان صنیع‌الدوله، حکیم الممالک، میرزا محرم یزدی، مؤیدالدوله و عمادالدوله. 4
 
از خدمات ارزنده وی به فرهنگ ایران، تشکیل جمعی از دانشمندان جهت تألیف کتاب ارزشمند «نامه دانشوران» بود که در شرح احوال صدها نفر از علما، فقها، مشایخ، فلاسفه، حکما، اطبا و نویسندگان فنون مختلف نوشته شده است؛ اما این کتاب ناتمام ماند و تدوین آن ادامه نیافت. وی تا زمان مرگ بر انجمن دارالتألیف نظارت داشت. در انتشار نخستین ترجمه رساله مهم دکارت به نام «گفتار در روش به کار بردن عقل» کوشش بسیار کرد.
 
کتاب «المتنبین» در شرح احوال گروهی از مدعیان نبوت و امامت نوشته شده که در زمان خود کتاب بدیع و ارزنده ای محسوب می شد. مطالب کتاب از بودا آغاز می شود و به خروج «سیدعلی محمد باب» ختم می گردد و شامل احوال ده ها نفر از متنبیان و متمهدیان است. فصل آخر کتاب به ماجرای خروج سیدعلی محمد باب اختصاص دارد و به لحاظ اشتمال بر مباحثاتی که میان علی محمد و علمای اصفهان و نیز علمای تبریز صورت گرفته و انعکاس جهالت وسیع باب در اموری که مدعی آنها بود و نیز پرداختن به برخی حوادث مهم دوران بابیگری و رجال معروف این فرقه، نظیر شورش ملاحسین بشرویه و شورش بابیان زنجان به رهبری ملا محمدعلی و شرح ترور ناصرالدین شاه به دست بابیان و چگونگی اعدام فجیع متهمان و دستگیرشدگان بابی در سال 1268ق، منبعی معتبر به شمار می رود.
 
کتاب «تاریخ وقایع و سوانح افغانستان» نخستین کتاب در این باره به زبان فارسی است که در اواخر جنگهای هرات در سال 1273ق، و مخالفتهای دولت انگلیس با این جنگها و حمایت آن دولت از امیردوست محمدخان بارکزایی و انتزاع قطعی هرات از ایران نوشته شده و در رابطه با این موضوع کتاب مفیدی است.
 
اعتضادالسلطنه در کتاب «فلک السعاده» به تنجیم و تعیین ساعات سعد و نحس پرداخته است. در «اکسیرالتواریخ» تاریخ ایران را از دوران کیومرث آغاز و به سال 1285ق، ختم کرده است. امتیاز این کتاب در زبان ساده آن و به ویژه فصول مربوط به شاهان قاجار است. اعتضادالسلطنه در تألیف این بخش، از اطلاعات گرانبهای شخصی و اسناد معتبر دولتی استفاده کرده و از اینرو از مراجع معتبر دوره قاجاریه به شمار می رود.
 
پس از مرگ اعتضادالسلطنه کتابخانه ارزشمندی به یادگار ماند. میرزا حسین خان سپهسالار که ارزش آن را می‌دانست، کتابخانه وی را خرید و به کتابخانه مدرسه خود افزود. 5

پی نوشت: