رد پای الگوهای احزاب توسعه‌گرای غربی در حزب رستاخیز؛
پای هانتینگتون چگونه به ایران کشیده شد؟
27 خرداد 1403 ساعت 16:53
مولف : سارا اکبری
در اسفند 1353ش شاه به یکباره رأی به انحلال نظام دوحزبی داد و با تشکیل یک حزب واحد فراگیر، یعنی حزب رستاخیز ملت ایران، نظام حزبی حاکم بر کشور را تک‌حزبی اعلام کرد. یکی از گمانه‌هایی که درباره تأسیس حزب رستاخیز وجود دارد، وجود گروهی از تحصیل‌کردگان جوان دارای مدارج عالی علوم سیاسی از دانشگاه‌های آمریکایی در ایران است
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ پس از کودتای 28 مرداد فعالیت احزاب سیاسی در ایران ممنوع اعلام شد، اما محمدرضا پهلوی ازآنجاکه تمایل داشت حکومتش پادشاهی مشروطه معرفی شود و همچنین برای حل بحران‌های مشروعیت و مشارکت، درصدد تأسیس نوعی نظام دوحزبی برآمد، اما به دلایلی در اسفند 1353ش شاه به یکباره رأی به انحلال نظام دوحزبی داد و با تشکیل یک حزب واحد فراگیر، یعنی حزب رستاخیز ملت ایران، نظام حزبی حاکم بر کشور را تک‌حزبی اعلام کرد. یکی از گمانه‌هایی که درباره شکل‌گیری نظام تک‌حزبی و تأسیس حزب رستاخیز وجود دارد، وجود گروهی از تحصیل‌کردگان جوان دارای مدارج عالی علوم سیاسی از دانشگاه‌های آمریکایی در ایران است. این افراد عمدتا تحت تأثیر دیدگاه ساموئل هانتینگتون قرار داشتند که معتقد بود تنها راه نیل به ثبات سیاسی در کشورهای در حال توسعه ایجاد حزب دولتی منضبط است. بررسی صحت این گمانه درباره علت تأسیس حزب رستاخیز هدف این نوشتار کوتاه است.
تأثیر هانتینگتون بر ایران
نظام‌های تک‌حزبی در قرن بیستم شکل گرفتند. احزاب کمونیستی، فاشیستی و احزاب واحد دیگری که در بسیاری از رژیم‌های اقتدارگرا، در کشورهای مختلف جهان تأسیس شدند، مهم‌ترین اشکال نظام‌های تک‌حزبی بودند. در این میان و در عرصه نظریه‌پردازی، ساموئل هانتينگتون از استادان علوم سياسي دانشگاه هاروارد، از جمله افرادی است كه درباره تأثیر احزاب و به‌طور خاص احزاب واحد در حفظ ثبات سياسي كشورهاي در حال توسعه مباحث گسترده‌اي مطرح كرده است.
از نظر هانتينگتون مهم‌ترين كارويژه حزب واحد، حفظ ثبات نظام سياسي است؛ به اين معنا كه حزب واحد بايد از توانايي لازم برای جذب نيروهاي اجتماعي ناشي از نوسازي برخوردار باشد و بتواند امكان مشاركت آنها را فراهم کند؛ چرا كه نيروهاي اجتماعي جديدي كه با نوسازي نظام شكل می‌گیرند خواهان مشاركت در نظام سياسي هستند و اگر امكان مشاركت آنها فراهم نشود، زمينه براي مداخله نظامي فراهم می‌شود و ثبات نظام سياسي تهديد خواهد شد.[1] در حقيقت، هانتينگتون معتقد است «پيش‌شرط استواري سياسي نظام حزبي آن است كه بتواند نيروهاي اجتماعي نوين ناشي از نوسازي نظام را جذب كند».[2] همچنین هانتینگتون تأکید دارد که حزب واحد باید از توانایی لازم برای ایجاد وحدت و همبستگی ملی در جوامع در حال توسعه برخوردار باشد؛ زیرا در این جوامع به دلیل وجود اختلافات میان نیروهای مختلف اجتماعی، نظام‌های چندحزبی غالبا به اختلافات دامن می‌زنند و درنتیجه ثبات نظام سیاسی را تهدید خواهند کرد؛ درحالی‌که حزب واحد بهتر می‌تواند امکان وحدت و همبستگی ملی را در این‌گونه جوامع فراهم کند.[3]
به نظر می‌رسد که در چنین فضایی، ایران نیز به‌عنوان یک کشور در حال توسعه که فرایند اصلاحات از بالا را آغاز کرده بود، از این جریان فکری تأثیر پذیرفت. حزب رستاخیز ملت ایران، که در سال 1353ش در ایران تأسیس شد، در زمره دسته نظام‌های تک‌حزبی در رژیم‌های اقتدارگرا جای می‌گیرد. «ویژگی این نظام‌ها وجود حزبی واحد است که بر تمام شئون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه حاکمیت داشته، از لحاظ قانونی نیز تنها حزبی است که برای فعالیت و مشارکت سیاسی اجازه دارد.»[4]
از مخالفت با هویدا تا طراحی حزب رستاخیز
در دهه‌های 1330 تا 1350ش کنترل کامل درآمدهای نفتی، توان لازم را برای ایجاد زیرساخت‌های صنعتی و نظامی مهیا ساخته بود. محمدرضا پهلوی، هرچند کار نوسازی ساختار اجتماعی ــ اقتصادی را آغاز کرد، به جای نوسازی سیاسی، قدرتش را افزون بر حمایت‌های خارجی، بر چهار ستون نیروهای مسلح، شبکه حمایتی دربار، دیوان‌سالاری گسترده دولتی و نظام احزاب دستوری قرار داد.[5] گرچه دیوان‌سالاری، ارتش و حمایت مالی دربار سه ستون اصلی نگه‌دارنده دولت مطلقه پهلوی دوم بودند، شاه پس از تثبیت قدرت خود تصمیم گرفت ستون چهارمی ــ نظام حزبی اعم از دوحزبی و تک‌حزبی ــ نیز به آن اضافه کند.
تا پیش از افزایش بهای نفت در سال 1353ش، نظام دوحزبی در کشور برقرار بود، ولی سرازیر شدن دلارهای نفتی، آن چنان محمدرضا پهلوی را قدرتمند کرد که دستور انحلال همه احزاب را داد و حزبی تازه (که متناسب با وضع جدید وی و حکومتش بود) برپا ساخت.[6] حزب واحد و فراگیر رستاخیر ملت ایران منطبق بر برنامه‌های بلندپروازانه محمدرضا پهلوی برای رسیدن به «دروازه‌های تمدن بزرگ» تأسیس شد و مهم‌ترین دلیل تأسيس آن در روند رو به تزاید گرایش به اقتدارگرایی شاه نهفته است؛ او تصور می‌کرد به نیروی ملی یکپارچه‌ای نیاز دارد که به آن اتکا کند و در مدتی کوتاه هدف‌های خود را به تحقق برساند.
برخی منابع تاریخی درباره عوامل مؤثر در شکل‌گیری حزب رستاخیز بر این نکته تأکید کرده‌اند که شماری از جوانان تحصیل‌کرده در آمریکا که از آرای هانتینگتون، متفکر سیاسی آمریکایی، تأثیر گرفته بودند و گمان می‌کردند حزب دولتی منضبط در کشورهای در حال توسعه عامل ثبات است و می‌تواند مردم را بسیج کند، شاه را تشویق کردند که برای به تحقق رساندن هدف‌های «انقلاب شاه و ملت»، حزبی تمامیت‌گرا تأسیس کند تا کاستی‌های دو حزب موجود (ایران نوین و مردم) را برطرف سازد و زمینه را برای مشارکت دادن کل جامعه در روند توسعه فراهم کند.[7] گروهی از مهم‌ترین طراحان و نیز پیش‌برندگان حزب رستاخیز، از کارشناسان جوان علوم سیاسی و دارندگان درجه دکتری از دانشگاه‌های آمریکایی بودند.[8] این تازه‌واردان به کشور با الگوبرداری از فلسفه سیاسی هانتینگتون عقیده داشتند چنین حزبی به حلقه پیونددهنده میان دولت و جامعه تبدیل خواهد شد و درنتیجه دولت را به بسیج مردم قادر خواهد ساخت و بنابراین، خطرهای ناشی از عناصر اجتماعی مخرب را از بین خواهد برد.[9] افرادی نظیر جمشید آموزگار، داریوش همایون، هوشنگ نهاوندی، هوشنگ انصاری و علینقی عالیخانی را می‌توان پیشرو این گروه در نظر گرفت که سال‌ها به صورت پیدا و پنهان با امیرعباس هویدا و حزب ایران نوین مخالفت کرده بودند.[10]
کد مطلب: 25379