رضاشاه و سیاست یکسان‌سازی فرهنگی در ایران؛
بازمهندسیِ روح جامعه ایرانی در دوره پهلوی اول
22 مرداد 1403 ساعت 23:00
مولف : سارا اکبری
دولت پهلوی اول، تلاش زیادی برای پی‌ریزی بنیان‌های جدید شئون مختلف حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و به تعبیری بازمهندسیِ جامعه ایرانی بر پایه تجدد انجام داد و از همان آغاز فعالیت سیاسی خود، با برنامه‌ای از پیش‌طراحی‌شده درصدد دگرگونی فرهنگ جامعه در چهارچوب مشخص سیاست یکسان‌سازی فرهنگی بود. رضاشاه از اتخاذ این سیاست دو هدف عمده داشت
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ دولت پهلوی اول، تلاش زیادی برای پی‌ریزی بنیان‌های جدید شئون مختلف حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران و به تعبیری بازمهندسیِ جامعه ایرانی بر پایه تجدد انجام داد و از همان آغاز فعالیت سیاسی خود، با برنامه‌ای از پیش‌طراحی‌شده درصدد دگرگونی و تغییر فرهنگ بود. این رویکرد در چهارچوب مشخص سیاست یکسان‌سازی فرهنگی از سوی حکومت پیگیری شد. در حقیقت، رضاشاه از اتخاذ سیاست یکسان‌سازی فرهنگی دو هدف عمده داشت که لازم و ملزوم یکدیگر بودند: اول اینکه دولت پهلوی را در قالب یک دولت متمرکز و مقتدر انسجام بخشد و دوم اینکه با فراهم ساختن عناصر مفهومی و نظری مشروعیت‌زا از طریق ایجاد یک گفتمان فرهنگی دولتیِ جدید، سلطه همه‌جانبه و نظم استبدادی خویش را در چهارچوب ایران نو تنظیم کند؛ ازهمین‌رو، خط‌مشی اصلیِ دولت پهلوی در سیاست‌گذاری‌هایش، یکسان‌سازی در حوزه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی اعم از زبان، لباس، آموزش و... بود. نوشتار حاضر به بررسی و تحلیل مؤلفه‌های سیاست‌یکپارچه‌سازی فرهنگی پهلوی اول اختصاص یافته است.
یکپارچه‌سازی فرهنگی
سال‌های حکومت رضاشاه (1304-1320ش) دوره پی‌ریزی نظامی جدید بود. دولت وی برای رسیدن به ثبات سیاسی، اصل تمرکز قدرت را در همه ابعاد سرلوحه برنامه‌های خود قرار داد. به لحاظ فرهنگی دولت رضاشاه درصدد بود با اعمال سیاست یکپارچه‌سازی فرهنگی، تمرکزگرایی را محقق سازد؛ چراکه دیگر سیاست‌های دولت رضاشاه همچون ایجاد ارتشی واحد، اسکان عشایر، عرفی کردن قوانین و مواردی از این قبیل نمی‌توانست موجب دوام و بقای تمرکز قدرت وی شود. از منظر فرهنگی، دولت، ریشه‌های اختلافات موجود در ایران را در تفاوت‌های ظاهری بین اقوام ایرانی می‌دید. در واقع، ایران به لحاظ تاریخی کشوری بود که از اقوام مختلف تشکل یافته بود که در نقاط مختلف نمادهای فرهنگی این اقوام مانند زبان (لهجه و گویش) یا لباس، مذهب و مواردی مانند آن با هم تفاوت داشتند؛ برای مثال آبراهامیان ساختار قومی ایران را به موزاییک عجیبی تشبیه می‌کند که هریک از اجزای تشکیل‌دهنده آن اندازه و رنگ‌های متفاوتی داشتند.[1]
در این راستا، کم‌رنگ کردن یا محو خرده‌فرهنگ‌ها و هویت‌های موجود در جامعه، به منظور خلق یک فرهنگ واحد با مؤلفه‌های مشخص از اولویت‌های دولت رضاشاه به‌شمار می‌آمد؛ چرا که از نظر رضاشاه حکومت بر مردمی واحد با یک فرهنگ یکسان دولتی بسیار آسان‌تر بود. بر همین اساس، تلاش بر این بود که از تأثیرگذاری دین و مذهب به‌عنوان وسیله‌ای برای انسجام ملی کاسته شود و با تکیه بر مضامینی چون توسعه و نوسازی به شیوه اروپایی، ناسیونالیسم و جز آن، هویت‌های به‌اصطلاح پراکنده و پاره‌پاره موجود در جامعه، در یک هویت سراسری جمع شود.[2] ازهمین‌رو، رضاشاه به یاری قدرت و ایدئولوژی دولتی کوشید فرهنگی واحد را به جامعه تحمیل و جامعه ایران را از شهری تا روستایی و ایلی حول محور آن جمع کند. در این ایدئال همه تفاوت‌های هویت‌بخش پیشین می‌بایست در درون هویتی یگانه و یکپارچه حول محور مؤلفه‌هایی مشخص ادغام می‌شد. اتخاذ چنین سیاستی به معنای نادیده گرفتن بافت اجتماعی و تکثر فرهنگی، طرد، سرکوب و به حاشیه راندن اقلیت‌های اتنیکی و زبانی و همچنین مؤلفه‌هایی از فرهنگ ایرانی بود که تحقق استیلای هژمونیک نظم مورد نظر رضاشاه را با مشکل مواجه می‌ساخت.
رئوس کلی سیاست‌های فرهنگی و اقدامات عملی پهلوی اول را می‌توان در این موارد خلاصه کرد: تبلیغ و تقویت احساسات ناسیونالیستی، ادبیات باستان‌گرایی، سره‌نویسی و تأکید فراوان بر زبان فارسی، اسلام‌ستیزی، غرب‌گرایی و تجدد، بازسازی تاریخ، کشف حجاب، اتحاد لباس، تأسیس فرهنگستان و... .
نگاهی به مؤلفه‌های یکپارچه‌سازی فرهنگی
1. ناسیونالیسمِ باستان‌گرا:
ناسیونالیسم از مهم‌ترین ابعاد قدرت دولت رضاشاه بود که به‌عنوان یک ابزار سیاسی مهم برای تشکیل یک دولت متمرکز و مقتدر در اختیار رضاشاه قرار گرفت. جوّ حاکم بر فضای روشنفکری دوره اول سلطنت رضاشاه اندیشه‌های «ایرانشهری» و همچنین «جدایی دین از سیاست» را بازتاب می‌داد و از همین منظر نیز روشنفکران به حمایت از رضاشاه و سلطنت او برخواستند. دولت با بهره جستن از ایدئولوژی ناسیونالیسم باستان‌گرا کوشید همه عناصری را که موجب از هم گسیختگی مادی و معنوی ایران __ هرچند به صورت ظاهری __ می‌شد، از میان بردارد و به گمان خویش افراد را به یک واحد سیاسی تحت سرپرستی یک دولت مقتدر مرکزی وابسته نماید. بر این اساس «ایرانی پیش از آنکه ترک، عرب، کرد، شیعه و یا سنی باشد، ایرانی است و تنها ایرانیت است که می‌تواند مبنای خودآگاهی قرار گیرد. این ایدئولوژی گوناگونی زبانی، فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران را نادیده می‌گرفت و در پی آن بود که احساسات ناسیونالیستی را جایگزین علایق قومی، زبانی و نظایر آن کند؛ بنابراین عناصر و اجزای ناهمخوان با چنین ساختاری را بیرون می‌افکند یا نادیده می‌گرفت».[3]
اسلام‌ستیزی، تلاش برای احیای آیین زرتشتی، عرب‌ستیزی و ترک‌ستیزی، نفی افراطی غیرفارسیزبانها از مهم‌ترین برنامه‌های دولت تحت تاثیر ناسیونالیسم باستان‌گرا بود که در سراسر کشور به اجرا گذاشته شد. حاصل این نوع ناسیونالیسم نه وطن‌پرستی صرف بود و نه حتی میدان یافتن احساس یا نیرومندی گسترده‌تر ایران‌گرایانه، بلکه فوران نوعی عواطف به ظاهر فارس‌گریانه‌ای بود که در میان بخش قدرتمند فارسی‌زبانان رواج یافت. این ایدئولوژی حکومتی با نفی افراطی غیرفارسیزبانها که خود را قربانی تبعیض می‌دیدند اختلافات، سرخوردگی‌ها و ناخرسندی‌های فراوانی در کشور پدید آورد. به‌طوری که در شهریور 1320ش هنگامی که رضاشاه برکنار شد، نیروهای قومی، محلی و زبانی که به شدت احساس محرومیت می‌کردند انفجارآسا وارد عمل شدند و زمینه برای رشد گروه‌های مرکزگریز و تجزیه‌طلب فراهم شد.
2. وحدت زبان و تأسیس فرهنگستان:
ترویج زبان فارسی سیاست دیگری بود که در این دوره در راستای یکسان‌سازی فرهنگی با جدیت تمام دنبال شد. حامیان برجسته سیاست یکسان‌سازی فرهنگی همچون احمد کسروی، عیسی صدیق و علی‌اصغر حکمت ضمن ضروری برشمردن وجود یک زبان مشترک در سراسر کشور بر این امر تاکید داشتند که زبانهای « ترکی، عربی، ارمنی، آسوری و نیم‌زبان‌های استان‌ها از گیلکی، کردی، لری، شوستری و مانند آنها» باید از میان برود و همگی ایرانیان دارای یک زبان بشوند که همان زبان فارسی باشد.[4]
| شاید این مطلب نیز برای شما جالب باشد: فرهنگستان، سازمان پرورش افکار و ادبیات عصر تجدد |
.jpg)
.jpg)
کد مطلب: 25469