برخی محققان قحطی‌های تاریخ ایران را معلول قهر طبیعت دانسته‌اند. این نگاه نه به کلی خالی از واقعیت است و نه تمام واقعیت را دربر دارد. با توجه به جغرافیای نیمه‌خشک ایران تردیدی نیست که بسیاری از قحطی‌ها از خشکسالی‌های متناوب نشئت گرفته است، با وجود این، دور از واقعیت خواهد بود که اگر سهم عوامل اجتماعی و سیاسی در ایجاد و سیر تحول قحطی‌های ایران نادیده یا دست‌کم گرفته شود

 
به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ بررسی اسناد تاریخی بر‌جای‌مانده از عصر قاجار و منابع تاریخی این دوره، به‌ویژه از زمان ناصرالدین‌شاه تا پایان حکومت قاجار، از وقوع بحران‌هاي بزرگ اقتصادي، سياسي و اجتماعي حكايت مي‌كند. گرانی و قحطی نان ــ که از عصر ناصری مرتب به وقوع می‌پیوست ــ و مردم را به ستوه آورده بود، يكي از بحران‌هاي اقتصادی مهم اين دوران است كه بیش از همه رعايا و مردم عادي با آن دست‌وپنجه نرم می‌کردند؛ به‌طوری ‌که این وضعیت در بسياري از موارد به شكل‌گيري ناآرامی‌های شهری و شورش‌های اجتماعی فراگیر منجر می‌شد. پرسش اصلی در اینجا این است که این بحران‌های مكرر در زمینه نان ناشی از چه عواملی بود و چه پيامدهايي داشت؟ به نظر می‌رسد که علاوه‌ بر خشکسالی و بلایای طبیعی، مهم‌ترین عاملِ بروز بحران نان عوامل سیاسی و اجتماعی و ناتوانی‌ حکومت در مدیریت صحیح بازار داخلی و سوءاستفاده بعضی از حکومتگران از شرایط به‌وجودآمده بود.
 
قحطی و کمیابی ارزاق عمومی در ایران
قحطی در ایران سابقه‌ای به قدمت تاریخ این سرزمین دارد. ساکنان ایران، از کهن‌ترین روزگاران، به صورت ادواری، با قحطی و کمیابی ارزاق دست به گریبان بوده و بارها بر اثر آن قربانیان بسیار داده‌اند. درباره علل ایجادکننده این قحطی‌ها سخن بسیار گفته شده است. برخی محققان این قحطی‌ها را معلول قهر طبیعت دانسته‌اند. این نگاه نه به کلی خالی از واقعیت است و نه تمام واقعیت را دربر دارد. با توجه به جغرافیای نیمه‌خشک ایران تردیدی نیست که در تاریخ، بسیاری از قحطی‌های ایران از خشکسالی‌های متناوب نشئت گرفته؛ به گونه‌ای که حتی در کتیبه‌های تاریخی ایران باستان نیز به آن اشاره شده است.[1] با وجود این، دور از واقعیت خواهد بود که اگر سهم عوامل اجتماعی و سیاسی در ایجاد و سیر تحول قحطی‌های ایران نادیده یا دست‌کم گرفته شود. این عوامل گاه منشأ و علت شروع قحطی‌ها بوده‌اند و گاه عامل تشدید‌کننده و ادامه‌دهنده آنها.
 
بنابراين، قحطي و در پي آن بحران ارزاق و به‌ويژه نان ــ قوت اصلي و رکن مهم سفره ايراني ــ در تاریخ معاصر ایران اتفاق نادری نیست و سابقه‌دار است. براساس اسناد مکتوب، دوره قاجار هم از اين مسئله مستثنا نبوده است و به‌ويژه عصر ناصرالدین‌شاه (از جمله قحطي عمومي سال 1249-1250ش) و البته دوره مظفري چندين بار قحطی و در پي آن کمبود/ بحران نان رخ داده و تأثيرات خود را بر جاي گذاشته است.
 
زمينه‌هاي شكل‌گيري و تشديد بحران نان
در ايجاد قحطي‌هاي پي در پي دوران قاجار و به‌ويژه قحطي هولناك سال 1249-1250ش، ناسازگاري طبيعت ــ خشكسالي و سرما و يخبندان بسيار شديد ــ عامل اصلي و عمده بود و ساير عوامل بيشتر جنبه ثانوي يا تشديدكننده داشتند. به نوشته عبدالله مستوفي: «... از يكي دو سال پيش، كم‌باراني شروع شده بود و گراني و كميابي خواروبار خودنمايي مي‌كرد، ولي در زمستان 1287ق/ 1249ش باران هيچ نيامد و مايه‌هاي سنواتي هم تمام شده بود...».[2] در زمستان سال بعد هم فقط در مناطق غربي و جنوبي كشور بارندگي شد و از قضا همين بارندگي‌ها، كه در بعضي نقاط به شكل برف‌هاي سنگين و متوالي نازل گرديد، با ايجاد راه‌بندان، مانع انتقال غله شد.[3]
 
نخستين نتيجه خشكسالي افزايش سريع قيمت غلات و به‌طور خاص گندم بود. به روايت مستوفي «... در تهران قيمت نان، كه در اوايل سال 1287ق بيش از يك من هفت شاهي نبود، به‌مرور ترقي كرد و در اين وقت (زمستان 1287) به يك من يك قران رسيد... در زمستان 1288ق قيمت نان به يك من پنج قران، كه پانزده شانزده برابر قيمت عادي آن بود، رسيد.».[4] افزایش قیمت و گرانی به اندازه‌ای بود که بخش عمده‌ای از مردم در تهیه قوت اولیه خود بازماندند و گرسنگی جان بسیاری را گرفت؛ محمد‌علی غفاری دراین‌باره نوشته است: «از تلف شدن مخلوق خدا و پریشانی عموم خلق، کتاب‌ها بايد نوشت».[5]
 
افزون بر خشكسالي و گراني، در نتيجه احتكار غلات و آذوقه توسط دولتمردان و تجار و فروش آن به بهاي گزاف به مردم، بحران نان شکل گرفت و مردم را به ازدحام در برابر دکان‌های نانوایی کشاند که سبب وقوع شورش‌های متعدد نان در این دوره شد و شهرهایی چون تهران، تبریز، فارس، یزد، کاشان و کرمان بارها با شورش نان مواجه شدند. محلاتی در توصیفی دقیق نوشته است: «... زن و مرد و بیچارگان با پولی که به هزار جان کندن به‌دست آورده‌اند بسا سه چهار ساعت در برابر دکان نانوان ایستاده تا یک نان به قیمت جان بخرد و مردم روی هم ریخته در برابر دکان نانوا این‌قدر جمعیت است که راه سد شده و فریادها به آسمان بلند است».[6]
 
قحطی نان در عصر ناصری؛ یورش به ارگ سلطنتی
منابع تاریخی قاجار، به‌ویژه از دوره ناصری تا پایان حکومت قاجار، از اعتراض مردم به کمبود و گرانی نان سرشار است؛ به‌طوری که در عصر ناصری 72 بار قحطی و گرانی در مناطق مختلف روی داد؛ در نتیجه این وضعیت، 47 بار بلوا و شورش شهرهای مختلف را فراگرفت. فریدون آدمیت گزارشي را كه استريك، نماينده سياسي انگلستان در ايران، از بحران نان در تهران 1239ش آورده، سندی مهم در فهم وضعیت بحران نان دانسته است:
«مردم پايتخت از بي‌ناني، پريشان‌حال بودند... . به‌دليل بدي راه‌ها غله به شهر نمي‌رسيد. گرسنگي شرم زنان را برده بود، به هر كس در كوي و برزن مي‌رسيدند، ياري مي‌جستند. روز 17 شعبان 1277ق شاه از شكار باز مي‌گشت كه انبوه چندهزار نفري زنان جلوي او را گرفتند. نان مي‌خواستند و پيش چشم شاه دكان نانوايي را چپاول كردند... روز بعد آشوب از نو برخاست. با وجود آنكه دروازه‌ها را بسته بودند، چندهزار زن هجوم آوردند، به ضرب سنگ و چوب نگهبانان را ازپاي درآوردند، به شهر ريختند... چنين قرار نهاده بودند كه دو گروه تشكيل دهند. گروهي روانه سفارت انگليس گردند و گروه ديگر به سفارت روس بروند و از وزيران مختار تقاضا كنند كه از جانب مردم در كار تأمين نان شهر با شاه گفت‌وگو نمايند. جمعي به سفارت انگليس رفتند و چادر از سر برداشتند (كه در واقع نشانه اعتراض به دولت بود)».[7]
 
ناصرالدين‌شاه براي ختم غائله برخوردي قهرآميز با منصوبان خود كرد تا با ايجاد رعب و وحشت هم شورش‌ها را آرام كند و هم مسئوليت مشكل پيش‌آمده را از دوش خود بردارد؛ كه البته به مقصودش نيز رسيد. مشكل نان حل نشد و آشوب پي در پي برپا گشت.
 
همچنین، با مشخص شدن اهمیت موضوع، ساخت انبارهاي بزرگ غله در تهران و ولايات براي شكستن قيمت‌ها، پرداخت مستقيم وجه به خبازان براي كاستن از قيمت نان، منع صادرات گندم، شكستن درِ انبارهاي محتكران، تنبيه شديد خبازان متخلّف و قيمت‌گذاري نان، براي مديريت مسئله نان و پيشگيري از اغتشاش و بلوا در دستور کار دولت قرار گرفت. بااین‌حال، در این سال­‌ها گرسنگی و فقر به واقعیتی اجتماعی و بخشی از زیست روزانه رعایا تبدیل شده بود. ونسا مارتین دراین‌باره نوشته است: «تهی‌دستان ساکن شهرهای ایران دوره قاجار حتی بی‌برگ‌و‌نواتر و زندگی‌شان ناپایدارتر از تهی‌دستانی بود که در شهرهای اروپا ساکن بودند».[8]
 

شماره آرشیو: م336-0-381-1