ابراهیم حدیدی

سیدحسن تقی‌زاده فرزند سیدتقی اردوبادی در رمضان سال 1295ق (شهریور 1256ش) در شهر تبریز در یک خانواده روحانی و اهل علم به دنیا آمد. از چهار سالگی خواندن قرآن، نماز و آداب شرعی را یاد گرفت و تحصیلات متداول آن زمان یعنی فارسی، ادبیات و صرف و نحو عربی را آموخت و به زبانهای فرانسه و انگلیسی به راحتی تکلم می‌نمود. همزمان با کسب علم و دانش به همراه محمدعلی تربیت (شوهر خواهر خود) کتابفروشی کوچکی در تبریز تأسیس نمود. در این کتابفروشی کم کم با روشنفکران و آزادیخواهان آشنا گردید و با مطالعه بعضی از جراید غربی و فارسی چاپ قاهره و استانبول از تحولات سیاسی و اجتماعی کشورهای اروپایی مطلع گردید و شیفته فرهنگ غرب شد و به تجددخواهی روی آورد. کتابفروشی مزبور به مرور رونق گرفت و به صورت یک قرائت‌خانه و محل ترویج افکار نو درآمد. سپس با همکاری تربیت، اعتصام‌الملک و شریف‌زاده مجله گنجینه فنون را در تبریز منتشر کرد.

تقی‌زاده در سال 1322ق به قفقاز، قاهره، بیروت، دمشق و ... مسافرت نمود. با شیخ محمد عبده و دیگر علما و آزاداندیشان آن دیار دیدار کرد و از اوضاع سیاسی و اجتماعی کشورهای مزبور مطلع گردید. پس از بازگشت به ایران کتابی تحت عنوان تحقیق احوال کنونی ایران یا محاکمات تاریخی در تبریز به چاپ رسانید و به ایراد نطق و خطابه‌های تند و آتشین پرداخت. به همین دلیل از طرف صنف بازرگانان تبریز به نمایندگی دوره اول مجلس شورای ملی برگزیده شد و به عضویت هیئت نه نفره تهیه متمم قانون اساسی انتخاب گردید. وی در زمان تنظیم متمم قانون اساسی با مداخله روحانیون در مجلس برای نظارت و انطباق قوانین با موازین شرعی شدیداً مخالفت ورزید و از سوی مردم و روحانیون به بی دینی مشهور گردید. او در نخستین روزهای مجلس اول با ایراد چندین سخنرانی نسبت به اخذ قرضه در خارج، ورود اتابک به ایران و زمامداری او به شدت مخالفت کرد و پیشنهاد نمود کمیسیونی خرج و دخل کشور را تعدیل کند. تقی‌زاده یکی از نمایندگان تندرو در مجلس بود و شاید همین تندرویهای او و همفکرانش باعث شد که محمدعلی شاه تصمیم به انحلال مجلس گرفت و آن را در 23 جمادی‌الاول 1326 به توپ بست و عده زیادی از نمایندگان مجلس و آزادیخواهان را در باغ شاه به زنجیر کشید و تعدادی را به قتل رساند. در این هنگام تقی‌زاده به سفارت انگلستان پناه برد و تحت حمایت آن کشور قرار گرفت و در پناه پرچم انگلیس با تشریفات خاص از طریق رشت و انزلی به لندن تبعید گردید.

پس از چندی مشروطه‌خواهی در ایران قوت گرفت. تقی‌زاده در اواخر 1326ق به صورت ناشناس از طریق قفقاز به تبریز بازگشت و با پیروزی مشروطه‌خواهان و خلع محمدعلی شاه از سلطنت به تهران آمد و به عضویت هیئت مدیره اداره کشور تا قبل از تشکیل مجلس منصوب گردید و همچنین در هیئتی که مسئولیت تعیین وضعیت مالی محمدعلی شاه و اخراج او از ایران را به عهده داشت عضو بود.

تقی‌زاده در دوره دوم مجلس شورای ملی از تهران و تبریز وکیل شد. لذا وکالت تبریز را پذیرفت و به مجلس رفت. در همین ایام آیت‌الله سیدعبدالله طباطبایی ترور شد و شایع گردید که در این ترور دست داشته است. اجباراً از مجلس مرخصی گرفت ابتدا به استانبول و سپس به آمریکا و اروپا رفت. این مسافرت 14 سال به طول انجامید وی غالباً در برلن اقامت داشت و در آنجا مجله کاوه را به زبان فارسی منتشر می‌کرد همچنین با خانمی از اهل آلمان ازدواج نمود و نام او را عطیه گذاشت. او در ایام اقامت در اروپا در سال 1300ش از طرف دولت ایران به مسکو رفت و با دولت اتحاد جماهیر شوروی معاهده تجاری، کنسولی و پستی منعقد نمود و همچنین از طرف مردم تبریز به نمایندگی دوره سوم مجلس شورای ملی انتخاب گردید که به ایران نیامد. وی نمایندگی مردم تهران در ادوار چهارم، پنجم و ششم مجلس را به عهده داشت و در دوره پنجم از مخالفین تغییر سلطنت از قاجاریه به پهلوی بود.

از مشاغل تقی‌زاده در دوران سلطنت رضاشاه پهلوی می‌توان وزارت امور خارجه (در سال 1305) استانداری خراسان (1307) وزیرمختاری ایران در لندن (1308) وزارت راه (1309) و وزارت دارایی (1312) را نام برد. او در دوران وزارت دارایی امتیاز نفت را به مدت 60 سال دیگر به انگلیسها واگذار نمود، این امر وجهه او را متزلزل نمود به طوری که مجبوراً به سمت وزیرمختاری به پاریس رفت و در آنجا اقامت گزید. پس از چندی از طرف رضاشاه به ایران احضار شد اما از ترس جان خود در اروپا ماند و در دانشگاه کمبریج لندن به تدریس مشغول گردید. تقی‌زاده در سال 1320 پس از استعفای رضاشاه از سلطنت برای دومین بار سفیر ایران در انگلستان شد و در سال 1321 از طرف قوام (نخست‌وزیر) به وزارت دارایی منصوب گردید که مورد قبول وی واقع نشد و به ایران نیامد و در سال 1326 با حفظ سمت در لندن در رأس یک هیئت بلندپایه به سازمان ملل رفت و نسبت به عدم خروج نیروهای شوروی از آذربایجان طرح دعوی نمود و برای استقلال ایران و خروج نیروهای بیگانه تلاش بسیاری به خرج داد.

در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی اعتبارنامه او با مخالفت و موافقت زیادی روبه رو شد که نهایتاً به تصویب رسید. تقی‌زاده در دفاع از خود در مجلس نسبت به واگذاری امتیاز نفت به انگلیس گفت: « من در این قضیه آلت فعل بودم» از این تاریخ به بعد در میان عام و خاص به ” آلت فعل“ معروف گردید.

با تشکیل مجلس سنا از سال 1328 تا سال 1346 نماینده آن مجلس بود و در این مدت شش سال ریاست سنا را به عهده داشت.

تقی‌زاده مردی باهوش، زیرک و قوی ‌الحافظه بود. او در روز سه‌شنبه هفدهم بهمن ماه سال 1348 در 92 سالگی در تهران درگذشت.