اسدالله علم در مهر 1341 درصدد برآمد لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را اجرایی سازد، اما این لایحه در مخالفت صریح با دین اسلام و حتی قانون اساسی نظام مشروطه قرار داشت؛ ازهمین‌رو امام خمینی مخالفت خود را با آن بیان داشتند و برای لغو آن تاکتیک‌های در پیش گرفتند

 
یکی از موضوعات مهم دهه 13۴۰، لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی است. این لایحه سال‌ها پیش تصویب شده بود و اسدالله علم در مهر ۱۳۴۱ درصدد اجرای آن برآمد. روحانیت، لایحه مذکور را هجوم شاه به ارزش‌های مذهبی و مقدمه از رسمیت انداختن اسلام می‌دانست. گویی! چهره واقعی رژیم علنی شد و امام خمینی(ره) با تلنگرهای درست به علما پرده‌ها را کنار زد و حقایق را عریان کرد.
 
واکنش امام(ره) به لایحه
بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، مقدمات حرکت انقلابی در مردم شکل گرفته بود؛ لذا لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی جرقه‌ای بر انبار باروت بود. بعد از اعلام تصویب لایحه در روزنامه‌ها، امام خمینی اولین تلگراف را به محمدرضا پهلوی و اسدالله علم ارسال نمود. زعمای حوزه علمیه قم نیز به شاه تلگراف زدند. درنتیجه، مبارزه جدی و عملی امام خمینی با شاه از همین زمان آغاز شد و یاران و شاگردان ایشان نیز استوار و محکم جهت موفقیت نهضت اسلامی دوشادوش ایشان گام برداشتند.
 
موضوع مهم شهامت و شجاعت اخلاقی امام خمینی در بیان صریح وابستگی رژیم پهلوی به عوامل بیگانه و موضع ضداستبدادی و ضداستعماری ایشان بود. ایشان هوشیارانه مواظب حرکات و سخنان شاه و دولت بود تا در صورت بروز حرکتی خلاف اسلام، پاسخ مناسب بدهد.  
 
در ۱۶ مهر ۱۳۴۱ لایحه پر سروصدای انجمن‌های ایالتی و ولایتی تصویب شد. موضوعات لایحه در ظاهر تبلیغ برای رژیم بود، ولی در اصل حساسیت علما را برانگیخت. این موضوعات عبارت بودند از:
·        به زنان حق انتخاب کردن و انتخاب شدن داده شد؛
·        واژه اسلام از شرایط انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان حذف شد؛
·        انتخاب‌شوندگان به جای آنکه مراسم تحلیف را با قرآن بجا آورند، از این پس با کتاب آسمانی نیز می‌توانستند این کار را انجام دهند.
 
رایزنی امام(ره) با دیگر علما
امام خمینی که توطئه دشمن را احساس کرده بود و آن را مقدمه برنامه‌های ضد اسلامی رژیم پهلوی می‌دانست بلافاصله علمای تراز اول قم را به مشورت و تصمیم‌گیری دعوت نمودند. آنها سه تصمیم گرفتند: 1. به شاه تلگرام بزنند و لغو فوری لایحه را درخواست کنند؛ 2. علمای تهران و شهرستان‌ها را در جریان موضوع قرار دهند تا مردم را آگاه کنند؛ 3. جلساتی میان علمای حوزه علمیه برقرار شود تا تصمیم و مبارزه با وحدت‌نظر و عمل توأم گردد.
 
رهبر نهضت با هوشیاری سیاسی و پیش‌بینی تمام جوانب، راه هرگونه سوءاستفاده سیاسی رژیم را مسدود کرده بود. از جمله، پیشنهاد کرده بود تلگرام‌هایی که به رژیم مخابره می‌شود تکثیر شود و در اختیار مردم قرار گیرد. چون هیچ‌کدام از نشریات تلگرام‌ها و نامه‌های مراجع و علما به شاه و نخست‌وزیر را درج نکردند، بلکه حتی روزنامه دینی «ندای حق» و مجله ماهانه «مکتب اسلام» نیز از آغاز تا پایان نهضت علما (مهر تا آذر) توقیف شدند.
 
امام خمینی در تلگرام خود به محمدرضا پهلوی نوشت: «دولت کلمه اسلام را در رأی‌دهندگان و منتخبین شرط نکرده و این امر موجب نگرانی علمای اعلام و سایر طبقات مسلمین است. صلاح مملکت در حفظ احکام دین مبین اسلام و آرامش قلوب است».۱ ایشان تصویب لایحه را مخالف شرع مقدس اسلام و مباین صریح قانون اساسی دانست و ضمن توصیه به رعایت قوانین اسلام و قانون اساسی، تأکید نمود علمای ایران و اعتاب مقدسه و سایر مسلمین در امور مخالف با شرع ساکت نخواهند ماند.۲
 
رهبر نهضت با هوشیاری سیاسی و پیش‌بینی تمام جوانب، راه هرگونه سوءاستفاده سیاسی رژیم را مسدود کرده بود. از جمله، پیشنهاد کرده بود تلگرام‌هایی که به رژیم مخابره می‌شود تکثیر شود و در اختیار مردم قرار گیرد  
شاه و علم به جای کوتاه آمدن، هر روز قدم‌های تندتر و بی‌باکانه‌تر برمی‌داشتند. امام خمینی هم که می‌دانستند در پس پرده ذهن اربابان رژیم چه می‌گذرد، هر روز تاکتیک جدید و برنده‌تری را در پیش می‌گرفتند؛ ازاین‌رو، تلگرام محکم‌تر و اعتراض‌آمیزتر به محمدرضا پهلوی فرستادند و در آن بی‌اعتنایی علم را به قانون اساسی و قانون مجلس و نصیحت علما خاطرنشان ساختند و در پایان درخواست نمودند انتظار ملت مسلمان آن است که با امر اکید، آقای علم را ملزم فرمایید از قانون اسلام و قانون اساسی تبعیت کند و از جسارتی که به ساحت مقدس قرآن کریم نموده استغفار نماید.۳
 
امام لحظه‌ای از پای نمی‌نشست. از همراهی مراجع، علما و وعاظ تشکر و آنها را به ادامه مبارزه و آگاه کردن مردم و پیروزی دعوت می‌کرد؛ برای مثال، واعظ شهیر محمدتقی فلسفی در تهران منبر می‌رفت و نظرات مراجع را تبیین و از سکوت و مسامحه دولت انتقاد می‌کرد. امام خمینی نیز در آبان‌ماه دو نامه تشکر برای ایشان فرستاد.
 
حضرت امام با تحلیل ابعاد گوناگون رفتارهای رژیم، اساس روحانیت و دیانت و ملیت را در خطر می‌دیدند. ایشان که تمام زیر و بم حکومت پهلوی را بررسی کرده بودند، می‌دانستند رژیم از متزلزل شدن دیانت ترس ندارد، اما از مردم فعال و جوان و احزاب و دانشگاه بیشتر ملاحظه می‌کند. بنابراین اگر اقشار مختلف مردم آگاه شوند و به پا خیزند، قطعا عظمت مطلب رژیم را از پای درخواهد آورد. در این رسالت خطیر، علما باید درست وظیفه خود را انجام بدهند. از نظر امام، موضوع از آشتی و صلح گذشته بود و نابودی احکام اسلام در رأس اهداف قرار گرفته بود. بنابراین ایشان تأکید می‌نمودند: نترسید! ملاحظه نکنید! پیروزی روحانیت و مردم در مقابل رژیم پهلوی مسلم و نزدیک است.
 
واکنش‌ها و صحبت‌های سنجیده و به موقع امام خمینی، هر روز مراجع و علمای نجف، قم و شهرهای دیگر را بیشتر به فعالیت وامی‌داشت. امام با هوشیاری، نکته‌سنجی، شجاعت و... علما را با خود همراه می‌کرد. تاریخ ثابت کرده است علما ناصح ملت و مشفق امت بودند و امروز که حضرت امام رهبری نهضت را برعهده داشت، بهتر می‌توانست آنها را به مسائل جامعه آگاه کند.
 
در جلسه‌ای امام خمینی پیشنهاد کردند تا برکناری اسدالله علم را از شاه تقاضا کنند؛ چون وی نخست‌وزیر و گرداننده کارها بود، اما محمدرضا پهلوی نپذیرفت. رژیم اقدامات علما و مراجع را حرکتی ارتجاعی تلقی می‌کرد و اقدام خود را برنامه‌ای اصلاحی می‌دانست؛ لذا امام تلگرام کوبنده‌تری برای علم فرستاد و تخلفاتش را شدیدتر بیان کرد: بدانید! علمای اسلام از اظهار عقیده خودداری نخواهند کرد.
 
علما هر روز بیشتر همراه و همگام با امام می‌شدند؛ زیرا امام خمینی با هوشیاری و شجاعت سکوت چندساله را شکستند و حرف‌های ناگفته دیگر آگاهان را به زبان آوردند. بنابراین قفل دل‌ها شکسته شد و اصناف تهران و گروه کثیری از مردم نیز در جبهه روحانیت قرار گرفتند. امام دیگر مدارا را جایز نمی‌دانستند و رژیم را به‌شدت تهدید می‌کردند و می‌فرمودند: «صحبت خطر برای اسلام است. علمای اسلام نمی‌توانند ساکت بمانند. علمای عراق، علمای مصر، علمای یمن و علمای سایر نقاط اسلامی هم در این موضوع با ما هستند. اگر روزی بنا شود مخالفتمان را عملا نشان بدهیم، آن روز جمعیتی جمع خواهد شد که اینجا جا نگیرد و در بیرون قم باید اجتماع کنند».۴
 
مبارزه قهرآمیز امام(ره)
به دنبال وقایع پی در پی و عاجز شدن رژیم، اسدالله علم درصدد برآمد امام خمینی را از نظرها بیندازد. بنابراین به سه نفر از مراجع قم به جز امام تلگرام مخابره کرد و در ظاهر موافقت خود را با خواسته‌های آنان اعلام داشت. اما کار علم نتیجه معکوس داد. این کار نه تنها سبب روی آوردن بیشتر علما و مردم به امام خمینی گردید، بلکه همگان متوجه شدند رژیم چه اندازه از امام هراس دارد.
 
این موضوعات بیشتر نظرها را به سوی امام خمینی جذب می‌کرد. همه منتظر عکس‌العمل امام بودند. ایشان با زیرکی و هوشیاری خاص خود متوجه حیله رژیم گردید و اظهار نمود لایحه‌ای که به تصویب هیئت دولت رسیده با تلگراف خصوصی از رسمیت و قانونیت نمی‌افتد، بلکه باید توسط رئیس دولت و به طور رسمی در جراید اعلام شود.
 
سردمدار نهضت حتی به این نیز اکتفا نکرد و با اعلامیه‌ای غرا حرف خود را به گوش همگان رساند. قسمت‌‌هایی از اعلامیه عبارت است از: «موضوعی که در هیئت وزیران تصویب شد، به امضای نخست‌وزیر لغو نمی‌شود و به قوت خود باقی است؛ زیرا تا در هیئت وزیران تجدید نظر به عمل نیاید و اصلاح نشود به قوت خود باقی است.
ملت مسلمان تا رفع این خطرها نشود سکوت نمی‌کند و اگر کسی سکوت کند، در پیشگاه خداوند قاهر مسئول و در این عالم محکوم به زوال است».۵
 
امام خمینی با اشاره به این موضوع مهم که مصوبات دولت و مجلس مطابق اصل دوم متمم قانون اساسی باید به تصویب علمای تراز اول برسد تا قانونی باشد، لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را از ریشه باطل شمرد. حضرت امام با بیان این نکته‌های مهم و تقویت روحیه علما بیشتر در مرکزیت قرار می‌گرفت و روحانیان بیشتر حول ایشان جمع می‌شدند.
 
اسدالله علم در برابر مقاومت‌های روحانیت، رسما لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را اعلام کرد، اما امام خمینی این اقدام را کافی ندانستند و تصمیم قاطع برای مبارزه گرفتند و فرمودند: دولت باید در روزنامه، رادیو و تلویزیون لغو تصویب‎نامه را به طور صریح اعلام کند. قاطعیت امام چنان قوی بود که خواه‌ناخواه علما حرف ایشان را می‌پذیرفتند.
 
بالاخره اسدالله علم در ۱۰ آذر ۱۳۴۱، اعلامیه لغو تصویب‌نامه را تهیه نمود و برای امام فرستاد. بعد از تأیید نهایی امام خمینی، علمای دیگر نیز پذیرفتند. حضرت امام این عقب‌نشینی دولت را موقت می‌دانستند و اعلام داشتند: «تمام اینها خیمه‌شب‌بازی است. دروغ است. اینها برنامه‌های اساسی‌تری برای این مملکت دارند. باید در انتظار توطئه‌های بزرگ‌تری باشیم».۶
 
 

بازدید امام خمینی از آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی و آیت‌الله حاج میرزا حسنعلی مروارید پس از دیدار آنها با ایشان (فروردین 1343)