تهیه و تنظیم: حسین مولایی
 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ ارتش در کشورهای توسعه‌یافته به‌ عنوان یک ‌نهاد اجتماعی سازمان‌یافته عموما با کار‌ویژه‌ دفاع از مرزهای بین‌المللی (مقابله با بیگانه) شناخته می­شود، اما برای ارتش پهلوی اول این کارویژه اولویت نداشت و نظامیان ابزار قدرت­گیری شخص رضاخان در سیستم سیاسی ایران بودند. برای نهادی که کارویژه اصلی خود را رها کرده بود. دخالت در انتخابات یکی از راه­های مهم و تأثیرگذار در روند قدرت­گیری رضاخان و تشکیل دولت مطلقه پهلوی معنا می­شد.
 
دخالت ارتش و نظامیان در انتخابات به جهت سازمان‌یافتگی این نهاد نسبت به سایر بخش­های جامعه ممکن شده بود؛ چراکه در سال­های نخست دهه 1300 ارتش نسبت به سایر بخش­ها از برتری نسبی تشکیلاتی و انضباط شدید برخوردار بود. به جهت این ویژگی، ارتش کارکرد ویژه­ای از منظر تبلیغاتی و انتخاباتی در قدرت­گیری رضاخان داشت. در انجام این کارویژه، اسناد و شواهد دوگانه­ای وجود دارد: در دسته اول رضاخان امرای نظامی را برای مدیریت تحولات مرتبط با انتخابات و حفاظت از آرای مردم به صورت عمومی خطاب قرار داده است. این موارد شکلی آشکار دارد و به دلیل نقش ارتش در روند برگزاری انتخابات از جمله چاپ تعرفه و حفاظت از روند رأی‌گیری صادر شده­اند.1 در مقابل توصیه­­ها و سفارشات مخفی و محرمانه­ای نیز به امرای نظامی جهت حمایت از افراد وابسته وجود که در موارد متعدد موجب تغییر در نتایج انتخابات شده است.2
در کلیت امر ارتش ابزار مهم رضاخان جهت مدیریت انتخابات بود؛ برای نمونه در کرمانشاه و نقاط مختلف، مقام­های نظامی بازگشت بسیاری از عشایر کرد را از چراگاه‌های تابستانی (ییلاق) ممنوع کردند تا از شرکت آنان در انتخابات پیشگیری کنند. در گیلان نامزد­های احتمالی جناح چپ ناسیونالیست­ها را تبعید کردند و آزادی رفت‌وآمد را محدود ساختند و کار خرید و فروش آرا در دستور کار بود. در برخی از شهرها نظامیان کار تبلیغ نماینده مورد نظر رضاخان (رئیس­الوزرا) را برعهده داشتند و تهدید می­کردند درصورتی که شخص دیگری انتخاب شود تنبیه خواهند شد.3 ورای اینها بعد از سلطنت اسامی افراد و نمایندگان مورد نظر مستقیم به امرای ارتش محلی ارسال می­شد تا حمایت و انتخاب شوند؛ برای نمونه در مقطعی جان محمدخان، فرمانده لشکر خراسان، کار گزینش افراد و دریافت رشوه از نمایندگان منتخب را برعهده داشت.4 بعضا افراد برگزیده به‌ظاهر مستقل نیز در نهایت ناگزیر بودند خود را به ارتش و دربار مرتبط سازند؛ برای نمونه خزاعی، فرمانده لشکر شرق، طی نامه­ای به تاریخ 21 قوس 1302، به معرفی یکی آشنایان خود، که گویا منتخب قوچان است، جهت خدمت‌گزاری پرداخته است:
 
 
«نمره عریض خصوصی است
مقام منیع بندگان حضرت اشرف ریاست وزرا و وزیر جنگ و فرمانده کل قوا دامت عظمته. چنانچه قبلا به عرض مبارک رسیده جناب مستطاب ملاذالانام آقای آقا مصطفی بهبهانی، که از فامیل چاکر و فدویت مخصوصی نسبت به بندگان حضرت اشرف دارند، از قوچان به نمایندگی انتخاب و به قصد اینکه فقط نسبت به وجود مبارک خدمت‌گزاری نموده باشند، قبول وکالت نموده با یک صمیمت کامل عازم تهران و شرفیاب حضور مبارک خواهند شد. استدعا می‌کند همان‌طور که این چاکر در مقابل انجام اوامر مبارک همیشه به منزله یک نفر سرباز صمیمی بوده و نظری غیر از اطاعت احکام بندگان حضرت اشرف نداشته است ایشان را در مقام خدمت‌گزاری مثل خود چاکر فرض و هر نوع مرحمتی که در حق این فدوی دارند نسبت به معزی‌الیه مبذول فرمایند. چاکر خزاعی.»5
 

 
ذیل سیاست­های کلی خاندان پهلوی در استفاده از ارتش برای مدیریت انتخابات، نقش حکام نظامی حائز اهمیت است. با اینکه در اوایل، ارتش به نوعی مجری انتخابات محسوب می­شد، اما گزینش و دخالت غیرقانونی در انتخابات موجب اعتراضات بسیاری شده بود؛ برای نمونه نامه­ای توسط عده­ای از اهالی قم به شخص رضاخان نوشته شده است که این مدعا را ثابت می­کند:
 
«مقام منیع وزارت جلیله جنگ شوکته
با کمال توقیر و احترام به استحضار مبارک می‌رساند آقای سرهنگ حبیب‌الله خان مختاری، حاکم نظامی جدیدالورود قم، بدون مراجعه به اکثریت نظار اصلی انجمن انتخاب قم و استفسار از علت استنکاف و کناره‌گیری و رفع محظور آنها، می‌خواست برخلاف مدلول ماده 19 قانون انتخابات، از اعضای علی‌البدل با وجود نقصان عده نه‌گانه و طرفداری جدی علنی آنها از کاندید معین، انجمن را تشکیل داده انتخاب را در جریان و موافق آمال متنفذین و اشرار اتباع؟؟؟ تولیت خاتمه دهد. بعد از اعتراض قانونی نمایندگان طبقات اهالی، چون وارد بود و جوابی نداشت، باز هم به نظار اصلی مراجعه ننموده فقط کسب تکلیف از وزارت جلیله داخله کرد؛ چون این قبیل اقدامات محافظه‌کارانه قهرا مورث سوءظن به علاوه از قراری که احساس می­شود، عرایض صادقانه اهالی را به عرض مقامات مربوطه نرسانیده حقایق امور را توضیح نمی‌دهند و این خود کاشف از ابراز تمایلات به کاندید شخص متولی‌باشی است. اگر فی‌الحقیقه به اقتضای سیاست مملکتی و دولتی، نظری به کاندید معین است در جواب این عریضه اشاره فرمایند تا تمام اهالی اطاعت کرده اتفاق آرا حاصل شود والا عاجزانه استدعای بی‌طرفی حکومت قم و عمال مأمورین وزارت جلیله داخله با اعزام مفتش امین بی‌غرض از آن مقام منیع یا وزارت جلیله جنگ داریم که انتخاب نماینده قم آزادانه و با حسن جریان خاتمه یافته، بلکه به حسن توجهات کامله اولیای امور دولت ابد مدت نماینده صالحی که وجهه ملی دارد از این بلد انتخاب شود (عموم طبقات اهالی قم) [مهر برخی از بزرگان].»6
 

پی نوشت: