پیام‌آوران انقلاب در آن سوی مرزها

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ در میان گروه‌های مذهبی، نقش روحانیون در مبارزات انقلاب بسیار پررنگ‌تر از گروه‌های دیگر بود. شکل مبارزاتی روحانیون نیز مانند هر یک از گروه‌های مبارزاتی خاص خود آنان بود. بااین‌حال روحانیون نیز در نحوه مبارزات اشتراکاتی با سایر گروه‌ها داشتند. این اشتراک، مبارزات روحانیون در خارج از کشور است. به‌رغم آنکه روحانیون از این لحاظ با محدودیت‌هایی مواجه بودند، با امکانات خاص خود توانستند دامنه مبارزات خود را در بیرون از مرزها نیز گسترش دهند. با توجه به این مقدمه در این مطلب به نحوه این مبارزات و روحانیون فعال در این شبکه مبارزاتی پرداخته شده است.
 
کشورهایی که روحانیان در آن فعال بودند
 
الف)‌ کانون مبارزاتی روحانیان ایرانی در خارج:  
کشور عراق و به‌خصوص شهر نجف یکی از مهم‌ترین شهرها و کشورهایی بود که روحانیون در آن فعالیت سیاسی داشتند. نجف از دیرباز یکی از کانون‌های ارتباطی میان ایران و عراق بود. البته این شهر بیشتر به واسطه تبادلات مذهبی با ایران پیوند داشت. هرچند در برخی از برهه‌های تاریخی، علمای نجف نسبت به مسائل سیاسی واکنش نشان می‌دادند، اما این شهر تا قبل از قیام 15 خرداد 1342 فعالیت سیاسی چندانی نداشت. بعد از قیام 15 خرداد این شهر به شهری سیاسی تبدیل شد. البته به شهری سیاسی و کانونی مبارزاتی برای ایرانیان به خصوص روحانیون و علمای ایرانی.
 
براین اساس بعد از تبعید امام خمینی به نجف اشرف، عده زیادی از روحانیون نیز تصمیم گرفتند نزد امام بروند و به اشکال مختلف با مبارزات ایشان همراه شوند. بارزترین آنها آیت‏‏‌‏‏الله رضوانی بود که به ادعای شاهدان بسیار فعال و قوی بود. آیت‏‏‌‏‏الله قدیری هم بعد از ایشان قرار داشت. همچنین باید از آقایان دعایی، فاضل فردوسی‏‏‌‏‏پور، محتشمی، ناصری، حسن کروبی، سیدهادی موسوی، طاووسی، قاسم‏‏‌‏‏پور، ثقفی، رحمت، قوچانی، کیانی، حلیمی و حیدر میرعبدالعظیمی، که جزء فدائیان اسلام بود، سیدحمید روحانی و... یاد کرد. ‏تقریبا ده، پانزده یا بیست نفری بودند که در نجف حضور داشتند و کار و بار اصلی مبارزات روی دوش آنها ‏بود. این افراد پیاده کردن نوارها، بازنویسی، اصلاح و چاپ و پخش کردن آن را بر عهده داشتند.‏[1]
 

 دیدار آیت‌الله العظمی سیدمحمود شاهرودی با امام خمینی هنگام ورود ایشان به شهر نجف
 

مبارزان انقلابی در نجف تشکیلات سیاسی خاص خود را داشتند و به فعالیت‌های متعددی دست می‌زدند. در خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن اختری دراین‌باره آمده است: «مثلا من و آقای رحمت جزوه‏‏‌‏‏های حکومت اسلامی را گونی گونی بسته‏‏‌‏‏بندی می‏‏‌‏‏کردیم و به بصره می‏‏‌‏‏بردیم و در مساجد و محافل مختلف پخش می‏‏‌‏‏کردیم. یا اطلاعیه امام درباره فلسطین و تشویق برای مقابله با اسرائیل (قبل از جنگ اعراب با اسرائیل) را ما پخش کردیم. امام از مدت‏‏‌‏‏ها پیش حتی قبل از فوت آیت‏‏‌‏‏الله بروجردی در مورد فلسطین و اسرائیل موضع‏‏‌‏‏گیری داشتند که الآن در کتابی به نام "فلسطین از دیدگاه امام" به چاپ رسیده است. امام در آن علیه دولت اسرائیل و اقدامات آن صحبت کرده است. من با یکی از دوستانم که از طلبه‏‏‌‏‏های سمنان بود و با من به نجف آمده بود به بغداد می‏‏‌‏‏رفتیم و این اطلاعیه‏‏‌‏‏ها را به دانشگاه‏‏‌‏‏ها یا جاهای دیگر می‏‏‌‏‏بردیم و پخش می‏‏‌‏‏کردیم. البته پول هم نمی‏‏‌‏‏دادند. الآن درست یادم نیست کرایه ماشین رفتن به بغداد را به من داده باشند، کرایه را خودم دادم‏».[2]
  
ب)‌ کشورهای اروپایی
تعداد کشورهای اروپایی که روحانیون در آن فعالیت داشتند محدود بود؛ به این دلیل که روحانیون ترجیحا شهرهای مذهبی را برای مهاجرت انتخاب می‌کردند؛ چیزی که تقریبا در شهرهای اروپایی یافت نمی‌شد. بااین‌حال در میان کشورهای اروپایی دو کشور آلمان و فرانسه به دلیل فعالیت برخی از روحانیون رنگ و بوی سیاسی یافتند. آلمان به واسطه فعالیت‌های آیت‌الله بهشتی به کانون مبارزات تبدیل شد و فرانسه نیز به واسطه تبعید امام خمینی از عراق به این کشور.
 

شهید آیت‌الله دکتر بهشتی در حال سخنرانی
در مرکز اسلامی هامبورگ آلمان

آلمان ـ هامبورگ ـ گینس
آیت‌الله بهشتی در سال 1344 به دلیل فعالیت‌های سیاسی و ترس از دستگیری و البته به توصیه دوستان مجبور شد کشور را ترک کند. وی شهر هامبورگ آلمان را برای سکونت انتخاب کرد. آیت‌الله بهشتی در دوره حضور خود در هامبورگ به فعالیت‌های سیاسی گسترده‌ای دست زد. بااین‌حال عمده‌ترین فعالیت سیاسی ایشان تشکیل اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا ــ گروه فارسی‌زبان ــ در سال 1345 بود. این اتحادیه همراه دوازده دانشجوی دیگر در شهر گینس آلمان تشکیل شد و به‌تدریج حیطه فعالیت خود را در سراسر اروپا گستراند.

 
اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا با انتشار مجله «اسلام مکتب مبارز» در روند مبارزات سیاسی ـ مذهبی بر ضد رژیم در خارج از کشور، گام‌های استواری برداشت. در همین حال انجمن‌های اسلامی رابطه خود را با روحانیون و به‌ویژه امام خمینی گسترش دادند. این انجمن‌ها برای ادامه مبارزه منسجم‌تر، با دیگر تشکل‌های دانشجویی و سیاسی در اروپا و آمریکا رابطه داشتند و تشکیلات خود را در بسیاری از شهرهای اروپا گسترش دادند.[3] اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا در آلمان و سایر کشورهای اروپایی دست به اقدامات سیاسی متعددی زد. از جمله آنکه موقعی که امام خمینی در نوفل لوشاتو تشریف داشتند، اتحادیه انجمن اسلامی دانشجویان در اروپا، سومین اعتصاب غذا و بزرگ‌ترین اعتصاب غذای دانشجویی را در اروپا برگزار کرد.[4]
 
فرانسه ـ نوفل لوشاتو
امام خمینی در سال 1357 و تقریبا در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب از عراق به فرانسه و شهر نوفل لوشاتو تبعید شدند. تبعید امام به فرانسه باعث شد افراد زیادی از جمله روحانیون به دیدار ایشان بروند. تعداد دقیق روحانیونی که به فرانسه رفتند تا با امام دیدار کنند دقیقا مشخص نیست، اما می‌توان از کسانی چون آیت‌الله مطهری، آیت‌الله منتظری، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد افشاری و برخی از روحانیون دیگر نام برد. البته حضور روحانیون در این دوره در فرانسه صرفا دیدار با امام نبود و جنبه مبارزات سیاسی نیز داشت. گرچه در آن ماه‌ها تقریبا پیروزی مردم و مبارزان انقلاب تا حدودی مشخص بود، اما بسیاری از روحانیون در فرانسه نیز تشکیلات سیاسی خود را به راه انداختند.
 
برای نمونه حجت‌الاسلام افشاری در بخشی از خاطرات خود آورده است: «بنده که به پاریس رفتم در دفتر شماره ۲ مستقر شدم. معمولا پای تلفن‌ می‌نشستم و اخبار و اعلامیه‌ها را از طریق تلفن منتقل ‌می‌کردم و یا اگر اخباری بود، دریافت می‌کردم؛ اگر مطالب و یا اخبار عربی بود، به فارسی و یا از فارسی به عربی ترجمه‌ می‌کردم».[5] اهمیت تشکیلات سیاسی پاریس به گونه‌ای بود که دولتمردان پهلوی چندین بار تلاش کردند تا با امام و مبارزان یک پل ارتباطی به‌وجود آورند؛ چنان‌که در زمان دولت ازهاری اشخاصی درصدد وساطت بودند و رفت‌وآمدهایی بین تهران و پاریس انجام شد، ولی فایده‌ای نداشت.[6]
 
یکی از چهره‌های کلیدی دیگری که در نوفل لوشاتو در کنار امام خمینی قرار داشت آیت‌الله مطهری بود. ایشان در آن دوره با حضور در کنار امام و سایر روحانیون منشأ تأثیرات بسزایی بودند. برای درک فعالیت‌های سیاسی روحانیون در نوفل لوشاتو بد نیست نگاهی به خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر جواد اژه‌ای داشته باشیم که در آن به طور غیرمستقیم به بخشی از فعالیت‌ها و مبارزات سیاسی خود و آیت‌الله مطهری در نوفل لوشاتو اشاره کرده است. در این خاطرات آمده است:
 
«من هم روزها می‌آمدم نوفل لوشاتو اگر مسافری چیزی بود می‌آوردم نوفل لوشاتو در عین حال هم که روزه هم بودم اعتصاب غذا هم داشتیم. یک بار که آمده بودم یک روز تو همان هفته که اعتصاب غذا داشتیم، آقای مطهری را نوفل لوشاتو دیدم. سلام و علیک و اینها. گفتند: شما کجایید. گفتم: حاج آقا ما توی اعتصاب غذا هستیم. چرا شما نمی‌آیید؟ گفتند: کسی از من دعوت نکرده. گفتم خوب من دعوت می‌کنم دانشجو که حساب و کتاب نداره. من دعوت می‌کنم گرچه جزء هیئت‌مدیره نیستم...».[7]
 
مرور این بخش ازخاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر جواد اژه‌ای به‌خوبی بیانگر اقدامات تأثیرگذار روحانیون و همین طور دانشجویان در نوفل لوشاتو است. روحانیون علاوه بر کشورهایی که به آنها اشاره شد در کشورهای دیگری نیز به صورت انفرادی یا گروهی فعالیت می‌کردند و به طور مستقیم بر شکل‌گیری تشکل‌های سیاسی تأثیرگذار بودند. از جمله این تشکیلات می‌توان به انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا و کانادا اشاره کرد که با الگوبرداری از اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا شکل گرفت.
 

 امام خمینی در دیدار با جمعی از دانشجویان و علاقه‌مندان در روزهای اولیه اقامت در نوفل لوشاتو

سخن نهایی
روحانیون با مبارزات خود در خارج از مرزها توانستند یک شبکه مبارزاتی گسترده را تشکیل دهند. این شبکه نقش مهمی در ایجاد ارتباط میان افراد و گروه‌های مبارز داشت. به نوعی می‌توان این شبکه را رابط میان مبارزان داخلی و خارجی دانست؛ رابطی که با پیوند افراد و گروه‌های مختلف با یکدیگر باعث گسترده شدن کانون‌های مبارزاتی شد و از این طریق نیروهای سرکوبگر امنیتی را در شناسایی آنان با مشکل مواجه ساخت.
 
پی‌نوشت‌ها: