تلاش برای تسخیر ناخودآگاه توده‌ها

انگلیسیها در عین حال که رسما از سلطنت شاه پشتیبانی و حمایت می‌کردند، به طور غیر رسمی و از کانالی دیگر به وسیله بخش فارسی رادیو بی‌‌بی‌سی با مخالفان همراه و همصدا شده‌اند تا هرگاه اوضاع ایران برگردد و انقلابیون قدرت را به دست گیرند با آنها همراه شده و منافع خود را در ایران از دست ندهند.
دول استعمارگر در طول تاریخ همواره تلاش کرده‌اند تا از ابزارها و وسیله‌های گوناگونی به منافع خود در کشورهای درحال توسعه دست یابند. گاهی این منافع از طریق حمله نظامی به دست آمده است. در مواقعی از طریق تشویق، ترغیب و یا تحریم اقتصادی این امر میسر گردیده است. امروزه نیز با توجه به تغییر ماهیت نظام بین‌الملل و با توجه به اینکه در عصر ارتباطات و اطلاعات به سر می‌بریم و با توجه به اهمیت افکار عمومی از طریق رسانه‌های جمعی این هدف دنبال می‌گردد1. در حقیقت امروز تاثیر رسانه بر شکل‌گیری افکار عمومی بر ‌‌هیچ کسی پوشیده نیست. به عبارتی، آنچه از آن تحت عنوان دیپلماسی عمومی نام برده می‌شود، امروزه در اتاقهای فکر تصمیم‌گیران و مجریان سیاست خارجی از اولویت برخوردار می‌باشد. بدیت‌ترتیب رسانه‌ها و نقش آنها در شکل‌گیری جریانهای سیاسی همواره مدنظر فعالین سیاسی، محققان و سیاست‌مداران بوده است.

در این میان یکی از رسانه‌هایی که تاثیرگذاری بی‌بدیل آن بر روند آغاز و شکل‌گیری تحولات سیاسی در تاریخ معاصر همواره مورد توجه کارشناسان و صاحب‌نظران قرار گرفته، بی‌بی‌سی است که امروز به بیش از پنجاه زبان زنده دنیا برنامه پخش می‌کند. این شبکه علاوه بر پخش برنامه‌ها به زبانهای محلی، یک شبکه جهانی نیز دارد که به زبان انگلیسی برنامه پخش می‌نماید و تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای گوناگون را پوشش می‌دهد. در این میان بی‌بی‌سی فارسی به عنوان یکی از شبکه‌های محلی که مخاطبان زیادی نیز دارد برای سه کشور فارسی زبان ایران،تاجیکستان و افغانستان برنامه تولید می‌کند. این شبکه تلویزیونی همگام با وقایع سال 1388 در ایران تاسیس شد و تا به امروز به کار خود ادامه می‌دهد. اما پیش از این نیز این رسانه از طریق رادیو بی‌بی‌سی فارسی تاثیر خود را بر تحولات سیاسی در ایران گذاشته است. شاید نقش این رسانه در جریان شکل‌گیری جنبش ملی شدن صنعت نفت و همچنین انقلاب اسلامی در ایران از مهمترین نقاط عطفی است که می‌توان آن را مورد ارزیابی قرار داد. با توجه به محدود بودن مطلب تلاش می‌شود در این جستار نقش رادیو بی‌بی‌سی فارسی را در جریان تحولات منتهی به انقلاب اسلامی مورد ارزیابی قرار دهیم.

تلاش برای تاثیر بر ناخودآگاه ذهن
قدرت نرم از جمله مفاهیمی به شمار می‌رود که در سالهای اخیر در ادبیات روابط بین‌الملل کاربرد زیادی داشته است. به تعبیر جوزف نای نظریه‌پرداز قدرت نرم، این مفهوم به معنای توانایی رسیدن به هدفی از طریق تشویق و ترغیب طرف مقابل و به عبارتی توجیه وی در به جای به کارگیری زور و یا تشویق اقتصادی می‌باشد. وی در تشبیهی برای نشان دادن اهمیت قدرت نرم آن را به سان «عشق» می‌داند که هیچ حد و مرزی ندارد و توان آن نامحدود و غیرقابل اندازه‌گیری است.2 اینجاست که اهمیت رسانه در جهت‌دهی به رویدادها و نقاط عطف تاریخی مهم بیش از پیش آشکار می‌گردد.

در این میان کشورهای غربی برای افزایش نقش خود در کشورهایی که با چالشهای سیاسی روبرو هستند تلاش می‌کنند از طریق این ابزار اهداف و منافع خود را در کشور هدف دنبال کنند. بی‌بی‌سی فارسی نیز از این قاعده مستثنی نیست. این رسانه نیز به‌رغم ادعای بی‌طرفی در انعکاس اخبار تلاش دارد تا بر خلاف برخی رسانه‌های غربی که به صورت صریح و علنی از ابتدای انقلاب اسلامی سعی در مبازره با اهداف و آرمانهای این نهضت داشتند، به تعبیر سیاسیون شمشیر را از رو نبندد. در واقع صاحبان رسانه‌ بی‌بی‌سی همانند هر رسانه دیگری برای خود اهداف و اصولی را مدنظر قرار داده‌اند که رویکرد این رسانه را در قبال مسائل مختلف آشکار و نمایان می‌سازد. اما نکته ظریفی در این میان وجود دارد و آن اینکه این رسانه هر چند رسالت خود را انعکاس بی‌طرفانه اخبار عنوان می‌کند اما تلاش دارد تا با روایت خاص و زیرکانه‌ای از رویدادهای مهم در سراسر جهان ذهن ناخودآگاه مخاطب را تحت تاثیر قرار دهد و جریان نضج و شکل‌گیری تفکر سیاسی را هدایت بخشد. علاوه بر این با انتخاب حساب شده‌ اهم اخبار تلاش می‌کند افکار عمومی را در جهتی سوق دهد که منافع غرب را به نحوی تامین کند.

رادیو بی‌بی‌سی در سالهای پس از کودتای 20 مرداد 1332 به ستایش رژیم خودکامه شاه پرداخت. آن‌چنان که در مهر 1350 به مناسبت جشنهای دو هزار و پانصد ساله‌ی شاهنشاهی یک مسابقه‌شعرخوانی در تمجید و تکریم نظام شاهنشاهی ایران ترتیب داد که به برنده‌ آن یک بلیط رفت و برگشت سفر به لندن تعلق می‌گرفت.

یکی از شگردهایی که این رسانه به کار می‌برد، این است در برخی از مواقع حتی خبرهایی را انعکاس ‌دهد که با منافع غرب و به ویژه دولت بریتانیا در تضاد کامل می‌باشد اما در میان‌مدت و بلندمدت رویکرد این رسانه کاملا مشخص و واضح می‌باشد. به عنوان مثال به‌رغم اینکه منافع بریتانیا ایجاب می‌کرد که از بقای سلطنت حمایت کند، اما وقوع رویدادهای انقلابی در ایران -در حوادث منتهی به سال 1357 -به صورتی گسترده تحت پوشش قرار می‌گرفت به نحوی که شاه و اطرافیانش به شدت به این مسئله اعتراض داشتند. این اعتراضها بعضا به تنشهای سیاسی میان مسئولین رژیم سابق و دست‌اندرکاران این رسانه نیز منجر می‌شد.

رادیو بی‌بی‌سی فارسی در شهریور 1320 مقارن با حمله متفقین به ایران تاسیس شد و هدف آن آماده کردن ذهن ایرانیان برای برکناری رضاشاه و تحول اوضاع سیاسی کشور بود. این رسانه در سالهای پس از کودتای 20 مرداد 1332 به ستایش رژیم شاه پرداخت. رژیمی که هر چه رو به جلو می‌رفت خودکامه تر می‌شد و آن‌چنان در این راستا حرکت کرد که در مهر 1350 به مناسبت جشنهای دو هزار و پانصد ساله‌ شاهنشاهی یک مسابقه‌ شعرخوانی در تمجید و تکریم نظام شاهنشاهی ایران ترتیب داد که به برنده‌ آن یک بلیط رفت و برگشت سفر به لندن تعلق می‌گرفت تا به صورت حضوری شعر خود را از طریق رادیو بی‌بی‌سی بخواند. اما این روند تداوم نداشت و از اواخر سال 1355 مقارن با زمانداری پرزیدنت کارتر و اعلام فضای باز سیاسی از جانب شاه، لحن بی‌بی‌سی تغییر کرد و ابتدا با ملایمت و سپس با شدت بیشتر به انتقاد از عملکرد رژیم خودکامه‌ی شاه پرداخت و در گفتارهای خود خواستار برقراری دموکراسی و رعایت حقوق بشر در ایران شد.

این موضوع مورد اعتراض شاه قرار گرفت و در این خصوص به سر آنتونی پارسونز سفیر انگلیس در ایران شکایت کرد. پارسونز در پاسخ اظهار داشت: بی‌بی‌سی یک فرستنده‌ رادیویی مستقل است و از دولت دستور نمی‌گیرد. شاه از این توضیحات به هیچ وجه قانع نشده و به پرویز راجی سفیر خود در لندن دستور داد به هر وسیله‌ای که ممکن است جلوی گفتارهای بی‌بی‌سی را بگیرد. راجی نیز به اقداماتی متوسل شد ولی طرفی نبست. پاسخ همیشگی مقامات انگلیس و رؤسای بنگاه سخن‌پراکنی انگلیس این بود که بی‌بی‌سی سازمانی است کاملا مستقل و وزارت خارجه‌ بریتانیا قدرت اعمال نظر در برنامه‌هایش را ندارد. این چنین موضع‌گیریها دقیقا در جهت مخالف مواضع دولت بریتانیا بود که از سلطنت شاه حمایت می‌کرد. از طرف دیگر مردم ایران نیز گمان می‌کردند که انگلیسیها همانند همیشه مواضع حیله‌گرایانه‌ای در پیش گرفته اند، یعنی در عین حال که رسما از سلطنت شاه پشتیبانی و حمایت می‌کنند، به طور غیر رسمی و از کانالی دیگر به وسیله بخش فارسی رادیو بی‌‌بی‌سی با مخالفان همراه و همصدا شده‌اند تا هرگاه اوضاع ایران برگردد و انقلابیون قدرت را به دست گیرند با آنها همراه شده و منافع خود را در ایران از دست ندهند.3

مضاف بر این، مسئله مهم دیگری که می‌تواند رویکرد این رسانه را در قبال مسائل مختلف روش سازد و به نحوی پرده از اسرار این رسانه بگشاید موضوع بودجه مالی این رسانه است که بسیار بحث‌برانگیز نیز بوده است. با استناد به منابع گوناگون می‌توان گفت که در آغاز تاسیس کلیه هزینه‌های این سازمان در بودجه عمومی کشور بریتانیا منظور و به وسیله وزارت امور خارجه پرداخت می‌گردید ولی در سالهای بعد آنها بودجه خود را از طریق مالیاتی دریافت می‌کردند که خانواده‌های بریتانیایی هر ساله یک لیره از هر دستگاه رادیو و سه لیره از هر دستگاه تلویزیون به دولت این کشور می‌پرداختنند. همین نقش تامین‌کننده‌ منابع مالی نیز به وضوح مشخص می‌سازد که این رسانه تا چه اندازه تحت تاثیر منافع غرب در کل و منافع بریتانیا به صورت خاص می‌باشد.4

بدین ترتیب مشخص می‌گردد که رسانه‌ای همچون بی‌بی‌سی فارسی چگونه به صورتی بسیار زیرکانه در قبال مسائل و رویدادهای مهمی همچون انقلاب ایران موضع گیری می‌کند و تلاش می‌نماید به دور از استفاده از ادبیات انقلابی و مواضع صریح و شفاف در قبال نقاط عطف تاریخی خود را بی‌طرف نشان دهد. رسانه‌ای که به‌رغم حمایت از انقلاب اسلامی هنگامی که نظام اسلامی برآمده از آن تعریف خود را از آزادی بیان و حقوق بشر ارائه می‌دهد با صراحت هر چه تمامتر با آن مخالفت می‌کند و تلاش می‌کند تعریفی را که دنیای غرب از حقوق بشر و آزادی بیان می‌دارد در افکار عمومی مردم کشورهایی همچون ایران جا بیندازد تا بدین‌ترتیب منافع دنیای غرب به صورت کل و بریتانیا به صورت خاص تامین گردد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1.حمیرا مشیرزاده، تحول در نظریه های روابط بین الملل، تهران، انتشارات سمت، 1382، چاپ اول، ص 43.
2. Joseph S. Nye, Soft power: The Means to Success in World Politics, New York, Published in the United States by PublicAffairsTM, a member of the Perseus Books Groups, 2004.
3. عبدالرضا هوشنگ مهدوی، انقلاب ایران به روایت رادیو بی‌بی‌سی، تهران، انتشارات طرح نو، 1372، چاپ اول، ص 15.
4.همان، ص 9. https://iichs.ir/vdcjf8eazuqea.sfu.html

نشست رونمایی از کتاب «شاهنامه‌ای برای شاه» برگزار می‌شود

«بسیج، نماد ایثار در دوران دفاع مقدس» در آیینه تصاویر

جریان‌هایی که به وزیر اقتصاد ملی دولت مصدق پشت کردند

شیخ مرتضی آشتیانی

شکار چریک

تلاش برای تسخیر ناخودآگاه توده‌ها