28 تیر 1345

[1]. اطلاعات، 28 تیر 1345، صص 1 و 13. روس‌ها از بدو ورود ارتش سرخ شوروی به ایران مانند انگلیسی‌ها در پی تثبیت و توسعه منافع دیرینه خود در ایران بودند. تسلط بر راه‌های شمال ایران، اخلال در امور مردم، دستگیری و زندانی کردن مردم، اخلال در امور اقتصادی، غارت وسایل سازمان‌های دولتی و... از اقدامات شوروی در ایران بود.
دولت شوروی که بعد از سال 1332 و شکست حزب توده از فعالیت آشکار یک حزب در ایران که مجری سیاست شوروی باشد مأیوس شده بود، کم‌کم کوشش کرد روابط خودش را با رژیم پهلوی بهبود بخشد و لذا در جهت حل اختلافات مرزی و بازپرداخت مطالبات ایران قدم برداشت و با اینکه ایران به پیمان بغداد پیوست ــ و این امر باعث شد شوروی مخالفت و اعتراض خود را نشان دهد و در نتیجه آن برای مدتی روابط دو کشور رو به سردی گذاشت ــ مسکو روابط بازرگانی خود را با ایران افزایش داد. البته این وضعت چندان دوام نیاورد و با هجوم سرمایه‌گذاری آمریکا، تبلیغات شوروی علیه ایران از سال 1335 شروع شد و در سال‌های 1338 تا 1340 به اوج خود رسید. در نیمه دوم سال 1341 مذاکرات ایران و شوروی پایان یافت؛ یعنی درست در همان زمانی که نیروهای داخلی علیه رژیم به مبارزه برخاسته بودند، اختلافات رژیم حاکم ایران با شوروی به سازش پایان گرفت. در واقع دولت شوروی به خواست خود در گسترش روابط بازرگانی با ایران موفق شد آن هم بدون اینکه حزبی در داخل کشور ما پایگاهی برای آن تشکیل دهد. سفیر شوروی چند روز پس از تشکیل کابینه علم، با او ملاقات کرد. در شهریور 1341 نیز دولت ایران در یادداشتی به شوروی، تأکید کرد که ایران در خاک خود، پایگاه موشکی به هیچ کشوری نخواهد داد. به دنبال این یادداشت و مذاکراتی که پس از آن انجام شد، روزنامه «ایزوستیا» اعلام کرد که اختلاف ایران و شوروی پایان یافته است. این توافق در واقع توافق آمریکا و شوروی در سطح ابرقدرت‌ها بود. پس از رفراندم 6 بهمن، مسکو از اصلاحات شاه حمایت کرد و مخالفان را مرتجع نامید. با وجود این، وزیر خارجه رژیم پهلوی معتقد بود: «ترس از کمونیسم و امکان اشاعه افکار کمونیستی در ایران چیزی بود که همیشه فکر و عکس‌العمل‌های شاه را هدایت می‌کرد و در مذاکرات همیشه به میان می‌آورد و روی آن سیاست خود را توجیه می‌نمود».
روابط گرم محمدرضا پهلوی با ایالات متحده مانع از آن نشد تا او با خرید سلاح از شوروی همگان را شگفت‌زده کند. حجم مالی قرارداد هرچند نسبتا درخور توجه بود، اما تسلیحات خریداری‌شده اقلام راهبردی و با فناوری حساس و ویژه شوروی نبودند. ایران می‌توانست این تسلیحات را از منبع دیگر نیز به راحتی تهیه کند، اما دست کم قیمت ارزان‌‌تر نمونه‌های روسی مشوّق مناسبی برای خرید این تسلیحات بود.
رک: فصلنامه مطالعات تاریخی، ش 59.

[2]. اطلاعات، 28 تیر 1345، صص 1 و 13.

[3]. همان، صص 15 و 16. در تاریخ مدرن ایران، اجرای اصلاحات ارضی عامل بازدارنده تهدید بزرگ انقلاب دهقانی متأثر از اندیشه‌های چپ در ایران معرفی می‌شود و این امر قطعا هدفی مثبت برای آمریکا به‌شمار می‌آید که به تقویت جایگاه خود در ایران و قدرت برتر در مناسبات بین‌المللی می‌اندیشید. هدیه اصلی اصلاحات ارضی به آمریکا و غرب در ظاهر تضعیف اقتصاد ایران در بخش کشاورزی بود، اما در عمل ایران را در مسیر اقتصاد رانتی سوق داد. در عرصه داخلی نیز اصل اول انقلاب سفید را نمی‌توان جدا از سایر برنامه‌های رشد و توسعه در دوره پهلوی دوم دانست. در واقع اصلاحات ارضی برآیند مناسبات سیاسی داخلی و به‌ویژه نهاد سلطنت از سویی و مناسبات نظام سرمایه‌داری از سویی دیگر بود که خروجی آن کارنامه قابل دفاعی از بخش کشاورزی و در نگاه کلان‌تر اقتصاد ایران به دنبال نداشت.
اما نتیجه اصلاحات ارضی چه بود که مقامات پهلوی گاه و بی‌گاه از آن تمجید می‌کردند و یا به نقل از بیگانگان برای خود افتخار می‌آفریدند؟! نگاهی به واقعیت‌های کشاورزی ایران در دوره اجرای اصلاحات ارضی نشان‌دهنده عمق فاجعه است.
در بازه زمانی اجرای اصلاحات ارضی اگرچه تولید محصولات کشاورزی به طور کلی با افزایش روبه‌رو بود، میزان این افزایش هرگز با رشد فزاینده جمعیت و افزایش تقاضا و حجم واردات در سال‌های بعد همخوانی نداشت. جدول واردات و صادرات کشاورزی و دامی نشان می‌دهد که چند سال پس از اجرای اصلاحات ارضی، صادرات محصولات نام‌برده با رشد روبه‌رو بوده و به بیش از بیست‌میلیارد ریال طی ده سال رسیده، اما در کنار آن، واردات نیز به بیش از چهل‌میلیارد ریال افزایش یافت و ایران در پایان اجرای طرح با کسری موازنه صادرات و واردات محصولات کشاورزی مواجه شد.
توجه به بخش کشاورزی ایران در واقع سیاستی برنامه‌ریزی‌شده بود که کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا و انگلستان دنبال می‌کردند و به دنبال تضعیف پایه‌های قدرت ایران از جمله در بخش کشاورزی و وابسته ساختن اقتصاد ایران به نفت بودند تا ایران به کشوری تک‌محصولی تبدیل شود. این دو کشور به‌ویژه آمریکا، داعیه رهبری اقتصادی جهان و کشورهایی با اقتصاد وابسته را نیز داشتند.
عمیدی نوری، از کارگزاران پهلوی دوم، در کتاب خاطرات خود با اشاره به ملاقاتش با آن لمبتون ــ یکی از مشاوران اصلی طرح اصلاحات ارضی ــ از او می‌پرسد که چرا کشاورزی ایران را به این وضعیت کشاندید تا مجبور شویم بیشتر محصولات را از خارج وارد کنیم! او در پاسخ می‌گوید: هدف ما این بود که از ثروت مالکین گرفته و به درآمد زارعین که طبقه فقیر بودند اضافه شود و تعادلی در ثروت به‌وجود آید؛ یعنی طبقه فقیر را غنی و طبقه غنی را محتاج کنیم. اکنون می‌بینیم که توانستیم طبقه غنی و مالک را محتاج کنیم، اما طبقه فقیر را که زارعین باشند نتوانستیم غنی کنیم. او در حقیقت به عنوان عامل اینتلیجنت‌سرویس انگلستان در ایران از این سیاست انگلستان پرده برمی‌داشت که در ایران نباید هیچ وقت شکم کسی سیر باشد؛ زیرا در این صورت با سیاست استعمار اقتصادی مبارزه می‌کند.
رک: موسی فقیه حقانی، یاداشت‌های یک روزنامه‌نگار (تحولات نیم‌قرن تاریخ معاصر ایران از نگاه ابوالحسن عمیدی نوری)، ج 6، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1397، ص 78.
ایران از نظر آمریکا نیز «کشور نفت» نام داشت و منبع واحد اقتصادی آن، یعنی ارز حاصل از فروش نفت، مورد توجه بود. سنا و وزارت خارجه آمریکا بر این باور بودند که منبع ارزی نفت برای جمعیت ایران زیاد است. با این استدلال ایران باید متکی به ارز یک منبع واحد اقتصادی باشد تا بتوان آن را اداره کرد. در مقایسه با ایران کشورهای همسایه که به صادرات محصولات کشاورزی متکی بودند نیاز به بازار فروش محصولات به‌ویژه تولیدات کشاورزی خود داشتند و چون محصولات فوق در ایران هم وجود داشت و مزاحم صادرات کشورهای دیگر بود در نتیجه باید جلوی آن گرفته می‌شد. با اجرای مقررات اصلاحات ارضی، سطح زیر کشت گندم و جو پایین آمد و به این ترتیب نهضت کشاورزی به نهضت صنعتی تبدیل گردید تا کارخانه‌هایی از پول نفت به‌وجود آید و کشاورزان را به خود جذب کند.
رک: موسی فقیه حقانی، یاداشت‌های یک روزنامه‌نگار، همان، ص 537.
در بخش کشاورزی نیز وابستگی کشور به واردات ماشین آلات کشاورزی از خارج باعث شد تا صدها نوع وسایل کشاورزی و ماشین‌آلات به دهات فروخته شود، اما بخش چشمگیری از آنها به دلیل نبودن وسایل یدکی روی دست کشاورزان ماند و گره‌ای جدی در پیشرفت کشاورزی ایجاد کرد. کارشکنی کشورهای سرمایه‌داری یکی از موانع اصلی در عقب نگه داشتن بخش کشاورزی بود؛ به‌طوری که کارخانه تراکتورسازی تبریز و ماشین‌سازی اراک، که می‌بایست با گذشت چندین سال به تولید برسد، به مونتاژ تراکتورهای انگلیس اختصاص داده شد که هدف آن به‌دست گرفتن بازار ایران بود و نه به مرور بی‌نیاز ساختن کشور از واردات ماشین‌آلات کشاورزی.
رک: آرشیو پژوهشکده تاریخ معاصر، سند شماره 178-2003-127 م.
با وابسته شدن اقتصاد ایران به نفت و تبدیل شدن کشور به واردکننده محصولات مختلف، از محصولات کشاورزی تا صنعتی، ایران به مرور ظرفیت اعمال قدرت در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی را از دست داد و در برابر تکانه‌های اقتصاد بین‌الملل، که ناشی از نوسانات قیمت نفت بود، به‌شدت آسیب‌پذیر شد.
در این زمینه برای مطالعه بیشتر رک:
دستاوردهای اقتصادی اصلاحات ارضی چه بود؟
اعترافات طراحان اصلاحات ارضی

[4]. اطلاعات، 28 تیر 1345، صص 15 و 16.