بختیاریها و شعله ‏هاى جنگ بین‏ الملل اول

جنگ جهانى اول در ژوئیه سال 1914/ شعبان1332ق آغاز شد. دولت ایران چهار ماه بعد در برابر متفقین و متحدین اعلام بیطرفى کرد. وضعیت سرزمین بختیارى با شروع جنگ پیچیده‏تر از قبل شد؛ زیرا عوامل متعددى در پیچیدگى اوضاع نقش داشتند. برخى از این عوامل درونى و برخى دیگر جزو عوامل خارجى به حساب مى‏آیند. مهم‏ترین عوامل داخلى مؤثر بر اوضاع سرزمین بختیارى عبارت بودند از: 1. اختلاف بین طوایف بختیارى و رقابت آنها با یکدیگر 2. اختلاف‏نظر و رقابت بین خاندان‏هاى ایلخانى، حاجى‏ایلخانى و ایل‏بیگى 3. تفرقه و اختلاف و رقابت بین همسایگان بختیارى‏ها همچون اعراب، قشقایى‏ها و... با ایل بختیارى به جز عوامل فوق، عوامل خارجى نیز در شکل‏گیرى اوضاع نقش داشتند که مهم‏ترین آنها عبارت بودند از: 1. دخالت روزافزون دولت بریتانیا و شرکت نفت ایران و انگلیس در مسائل داخلى بختیارى‏ها از جمله تلاش براى عقد قرارداد 1912م/1330ق. 2. رقابت بین روسیه و انگلیس براى تشدید نفوذ در منطقه بیطرف که سرزمین بختیارى و اراضى نفتخیز در این منطقه قرار گرفته بود. 3. از عوامل جدیدى که به عوامل قبلى اضافه شد، فعالیت مأموران و مبلغان آلمانى در بین ایرانیان و از جمله بختیارى‏ها بود. این امر انگلیس را ناگزیر ساخت جبهه جدیدى در رقابت براى جلوگیرى از نفوذ رقباى اروپایى خود در سرزمین بختیارى و منابع نفتى بگشاید. 4. عامل تازه و جدید دیگرى که در شکل‏گیرى اوضاع نقش یافت، اقدام دولت انگلستان در خرید 51 درصد اسهام شرکت نفت ایران و انگلیس و به دست گرفتن سر نخ هدایت این شرکت عظیم بود که با سرعت زیاد رو به گسترش و توسعه بود. علت سهیم شدن دولت انگلستان در اسهام شرکت نفت، تغییر سوخت کشتى‏هاى جنگى آن کشور از ذغال سنگ به نفت بود؛ به ویژه اینکه در حال و هواى پدیدار شدن افق جنگ، دولت بریتانیا مى‏کوشید از نظر تأمین منابع نفتى مورد نیاز نیروى دریایى خود مطمئن باشد. بنابراین در ژوئیه سال 1914، دولت بریتانیا اقدام به خریدارى اسهام شرکت نفت ایران و انگلیس کرد. این امر حساسیت و توجه دولت آن کشور را نسبت به منابع نفتى و منطقه بختیارى افزایش داد. این مسئله در حالى رخ داد که ناصرالملک قراگزلو پس از اعلام احراز سن قانونى سلطان احمدشاه قاجار، وى را داراى شرایط قانونى به دست گرفتن امور و رسیدن به سن قانونى اعلام کرد. به این ترتیب، احمدشاه قاجار در روز 18 شعبان 1332ق تاجگذارى کرد.1 از هنگام تاجگذارى احمدشاه تا شروع جنگ جهانى اول، چند روزى بیش نینجامید. نکته جالب در این بین آن است که سهیم شدن دولت انگلستان در اسهام شرکت نفت در فاصله تاجگذارى احمدشاه و شروع جنگ عملى شد و به دنبال این تصمیم، سرمایه شرکت به 000,200,2 لیره افزایش یافت.2 از این پس نیز بر حساسیت دولت انگلستان نسبت به شرکت نفت ایران و انگلیس و مناطق نفتخیز افزوده شد. از این‏رو، دولت به عنوان بزرگ‏ترین سهامدار شرکت نفت ایران و انگلیس، سکان هدایت سیاست ارتباط با قدرت‏هاى محلى به ویژه خوانین را در دست گرفت و از اینجا به بعد مى‏توان چنین اظهار کرد که سیاست‏هاى اعمال شده در مقابل خوانین بختیارى، به نوعى سیاست‏هاى شرکت نفت ایران و انگلیس نیز به حساب مى‏آید؛ چرا که برمبناى اسناد مکاتبات و جهت‏گیرى‏هاى دولت بریتانیا به عنوان بزرگ‏ترین سهامدار شرکت نفت در قبال مسئله بختیارى به خوبى روشن است که سیاست‏هاى دولت بریتانیا همان سیاست‏هاى شرکت نفت ایران و انگلیس بوده است. در این بین، آنچه بر حساسیت اوضاع مى‏افزود، از یک سو بى‏اعتمادى و بدبینى و نفرت مردم ایران نسبت به روسیه و انگلیس و از سوى دیگر، احساس همدردى مذهبى و قومى با ترک‏هاى عثمانى بود که با آلمان‏ها در یک جبهه قرار داشتند. در ژانویه سال 1915م واسموس، ــ نایب کنسول آلمان در بوشهر معروف به لورنس آلمانى ــ خود را به خوزستان رساند و در شوشتر به فعالیت پرداخت. شروع جنگ زمینه‏اى را فراهم کرد تا خوانین جوان که طالب قدرت بیشترى در اداره امور بختیارى بودند، از موقعیت پیش‏آمده استفاده کنند و از آلمان‏ها جانبدارى کنند. از جمله این خوانین جوان، بى‏بى مریم ــ از خاندان ایلخانى و خواهر سردار ظفر ــ و ابراهیم‏خان ضرغام‏السلطنه ــ فرزند رضاقلى‏خان ایل‏بیگى ــ را مى‏توان نام برد.3 با شروع جنگ، نصیرخان سردار جنگ کوشید تا با سرکوب راهزنان و سعى در کنترل خوانین جوان‏تر، وظیفه حفاظت از منطقه بختیارى و چاه‏هاى نفت و محل عملیات شرکت نفت ایران و انگلیس را انجام دهد. اما خوانین دیگر همچون صمصام‏السلطنه، همکارى لازم را با نصیرخان نداشتند. به طورى که او به عنوان حاکم اصفهان از پرداخت سهمیه مالیات طبق قرارداد 1912م خوددارى کرده بود. مدتى بعد در فوریه سال 1915م خطوط انتقال نفت به دست آلمانى‏ها و برخى از افراد ترک و عمال محلى منفجر شد.4شایع بود که سردار جنگ با این اقدام همکارى کرده است. ولى دکتر یانگ در نامه خود به چارلز گرینوى ــ مدیر عامل شرکت نفت ایران و انگلیس ـــ به او اطلاع داد که قطع خط لوله نفت، کار طوایف بختیارى نبوده و مسئول این اقدام را نیروهاى محلى و شیخ باوى و اعراب متمرد معرفى کرد. یانگ در نامه خود افزود: «نصیرخان سردار جنگ و جعفرقلى‏خان سردار بهادر، به طور کامل به ما وفادار هستند و هر دو در محافل خصوصى و عمومى گرم‏ترین احساسات دوستانه را نسبت به ما ابراز مى‏دارند.» او پیشنهاد کرد که براى جلوگیرى از خرابى و آسیب‏رساندن به مناطق نفتى بهتر است خوانین خود را وارد مسائل اعراب نکنند. سردار جنگ نیز در نامه‏اى به دکتر یانگ به او اطلاع داد که واسموس یک قبضه تفنگ به عنوان هدیه براى او فرستاده و تقاضاى اسکورت کرده است. وى هدیه را نپذیرفته، ولى سه سوار زبده مسلح به عنوان محافظ در اختیار او قرار داده است. سردار جنگ در نامه خود خاطرنشان کرد که خواهد کوشید اطراف شوشتر را به سرعت از مأموران آلمانى پاک کند و اجازه ندهد که به قرارگاه‏هاى شرکت نفت نزدیک شوند.5 وضعیت جنگى ایجاب کرد تا شیخ خزعل از سردار جنگ بخواهد تعدادى سوار بختیارى براى حفاظت از خط لوله نفت اهواز اعزام دارد. اما نصیرخان سردار جنگ با ذکر اینکه چنین اقدامى مغایر با بیطرفى ایران در جنگ است و نمى‏تواند چنین اقدامى را انجام دهد، از کمک به شیخ خوددارى کرد. در عین حال، سردار جنگ به صورت خصوصى براى سر پرسى کاکس پیغام فرستاد که قلبا مایل به همکارى با شیخ خزعل است؛ به شرطى که ازدواج متقابلى بین آن دو صورت گیرد. شیخ خزعل نیز پس از مشورت با کاکس، برخلاف میل خود و با اکراه، ضمن قبول این پیشنهاد، جهت جلوگیرى از تحریک جعفرقلى‏خان سردار بهادر و خانواده ایلخانى حاضر شد دوتن از دختران خود را به زوجیت آنها درآورد و در مقابل، دو دختر از دو خاندان ایلخانى و حاجى‏ایلخانى به ازدواج او یا پسرانش درآید. ولى شروط شیخ خزعل براى این‏کار عبارت بود از: 1. سردار جنگ همکارى لازم را با وى داشته باشد. 2. اگر دولت ایران در جنگ به اردوى متحدین پیوست، بختیارى‏ها به اردوگاه شیخ و حمایت بریتانیا بپیوندند. سردار جنگ از پاسخ قطعى و مشخص به شیخ خوددارى کرد. به دنبال این امر، لرد کرزن6 ــ نایب‏السلطنه هند ــ در گزارشى به لندن، جواب منفى سردار جنگ را بهشیخ خزعل مخالف همه امتیازاتى دانست که انگلستان به خوانین داده بود. والتر تونلى ــ وزیر مختار انگلیس در تهران ــ ضمن تأیید نظر نایب‏السلطنه اظهار کرد که چون خوانین دیگر نفوذ خود را از دست داده‏اند، مى‏توان نظر مساعد سردار جنگ و سردار بهادر را جلب کرد و با آنها به توافق‏هایى دست یافت. بنابراین سر پرسى کاکس مأموریت یافت تا با سردار جنگ و سردار بهادر به مذاکره نشیند. در این مذاکرات، کاکس پیشنهادات و درخواست‏هاى دولت بریتانیا را به شرح زیر به اطلاع خوانین رسانید: الف. خوددارى از عملیات مسلحانه علیه بریتانیاى کبیر و جلوگیرى از انتشار فتاوى جهاد علما علیه بریتانیا در قلمرو بختیارى. ب. ترتیب اقدامات لازم براى تأمین نگهبان به منظور حراست از چاه‏هاى نفت و راه کاروان‏رو بختیارى و خط تلگراف اصفهان تا سرحد فارس. ج. همکارى با شیخ خزعل در پیشگیرى از ورود مهاجران و کابینه مهاجرت و طرفداران آنها به خوزستان و استقرار امنیت در سرحدات بختیارى. د. حفاظت از کلیه منافع و علائق بریتانیا در جنوب. انگلیس حاضر بود در ازاى چنین درخواست‏هایى امتیازاتى بدهد. این امتیازات عبارت بودند از: الف. بعد از پایان جنگ، قلمرو بختیارى به صورت فعلى آن حفظ مى‏شد. ب. به خوانین اجازه داده مى‏شد استقلال داخلى خود را تحت نظارت انگلیسى‏ها حفظ کنند. ج. با گماردن یک حکمران بختیارى در اصفهان تحت سرپرستى انگلستان موافقت مى‏شد. د ـ بریتانیا در آینده سعى مى‏کرد تا در شهرهاى منطقه نفوذ خود، از حکمرانان بختیارى استفاده کند. ه . در صورت موافقت با پیشنهادات فوق، به هر خاندان ایلخانى و حاجى‏ایلخانى پنج‏هزار لیره پرداخت مى‏شد و در صورت وفادارى تا پایان جنگ به هریک از دو خاندان ده‏هزار لیره داده شد.7 کاکس مأموریت داشت تا درباره این پیشنهادات مذاکره کند. ولى مشکلى که در این بین وجود داشت، این بود که بر اساس قرارداد 1907م/ 1325ق بعضى از بخش‏هاى قلمرو بختیارى، جزو منطقه نفوذ روس‏ها قرار داشت و اصفهان نیز جزو این منطقه بود. روس‏ها سعى داشتند تا نامزدهاى موردنظر خود را در این شهر به حکومت برسانند.8در گزارشى نیز از تسلط تجارى و سیاسى روس‏ها بر اصفهان ابراز نگرانى شده بود؛ زیرا از نظر والتر تونلى، اصفهان کلید اعمال نفوذ روسیه به سوى کارون بود که مى‏توانست ناشى از نفوذ طویل‏المدت در اصفهان باشد و این امر قابل چشم‏پوشى نبود.9 به همین دلیل، روس‏ها با حکومت صمصام‏السلطنه در اصفهان مخالفت ورزیدند. انگلیسى‏ها درصدد بودند تا جعفرقلى‏خان سردار بهادر را به جاى او به روس‏ها پیشنهاد کنند.10 آنچه این وضعیت را تغییر داد و خیال انگلیسى‏ها را براى مدتى راحت کرد، عقدقرارداد 1915م بود که بر اساس توافق منعقده بین روسیه و انگلیس، منطقه بیطرف شامل مناطق نفتى تحت نفوذ انگلیس قرار گرفت و در ازاى آن، انگلیسى‏ها با اعمال نفوذ و استفاده روس‏ها از بغاز داردانل و بسفور موافقت کردند.11 با عقد قرارداد 1915م/ 1333ق حساسیت انگلیسى‏ها در مورد گسترش نفوذ روس‏ها در جنوب به سوى مناطق نفتى در خلیج فارس کاهش یافت و موضوع همکارى روس‏ها و بختیارى‏ها تا حدى منتفى شد. به دنبال ورود سر چارلز مارلینگ12به جاى سروالتر تونلى، وزیر مختار جدید مذاکرات قبلى کاکس و بختیارى‏ها را از سرگرفت. مارلینگ دیدگاه‏هاى تازه‏اى داشت؛ او تضمین استقلال بختیارى‏ها را امرى بى‏معنى مى‏دانست؛ زیرا به اعتقاد وى بختیارى‏ها از استقلال نسبى برخوردار بودند و تضمین قلمرو آنها مشکلى ایجاد مى‏کرد که در آینده، آنها نتوانند قلمرو خود را گسترش دهند. وعده انتصاب خوانین بختیارى به حکومت شهرهاى مختلف نیز مى‏توانست باعث ایجاد هرج و مرج و آشفتگى شود. مارلینگ در ازاى پیشنهادات اولیه، اعطاى خدمات محرمانه را براى جلب‏نظر خوانین مطرح کرد. مذاکرات بعدى بدون نتیجه ماند. بن‏بست مذاکرات از آنجا ناشى مى‏شد که على‏رغم اینکه بختیارى‏ها وظایف خود را در حفظ و حراست از حوزه‏هاى نفتى به خوبى انجام مى‏دادند، بیم پیوستن ایران به متحدین و انجام اقداماتى علیه روس و انگلیس از سوى دولت مرکزى وجود داشت. بار دیگر کاکس وارد میدان مذاکرات شد. او در ملاقات با ایلخانى و ایل‏بیگى در اواخر ماه مى 1915 کوشید تا معاهده‏اى را با آنها به امضا برساند و یا اینکه آنها را وادارد که موافقت کنند چنانچه دولت ایران علیه بریتانیا وارد جنگ شد و آنها قادر به حفاظت از مناطق نفتى نبودند، حداقل بیست روز قبل از ترک حوزه مورد حفاظت خود، مراتب را به مسئولان شرکت نفت اطلاع دهند تا ترتیبات لازم اتخاذ شود. خوانین در جریان مذاکرات با کاکس به او اظهار داشتند غیرممکن است دولت ایران علیه انگلستان وارد جنگ شود و آنها خود را قادر به دادن تعهد شفاهى یا کتبى در ارتباط با حفاظت از مناطق نفتى نمى‏بینند؛ زیرا پیش‏بینى مسیر حوادث و تصمیم طوایف در پیروى یا عدم پیروى از دولت مرکزى در صورت وقوع چنان جنگى امکان‏پذیر نبود. به ویژه اینکه در صورت وقوع چنین وضعیتى، اگر طوایف بختیارى از فرمان دولت مرکزى سرپیچى مى‏کردند، جان خوانین آنها که در تهران به سر مى‏بردند، به خطر مى‏افتاد. در عین حال آنها خاطرنشان ساختند، اگر شاه تمایل به جنگ داشته باشد، بختیارى‏ها به عنوان یک ایل وفادار ناگزیر خواهند بود تفنگ به دست گیرند؛ ولى سعى خواهند کرد خود را به صورت جدى درگیر جنگ نکنند. آنها تعهد کردند در صورت پیوستن دولت ایران به متحدین، تا سرحد امکان از جان کارکنان و منافع انگلیس در حوزه‏هاى نفتى در قلمرو بختیارى حفاظت کنند و در صورت عدم توانایى، قبل از ترک محل از سوى نگهبانان، مراتب را به شرکت نفت اطلاع دهند تا بریتانیا بتواند حفاظت لازم را از منطقه نفتى به عمل آورد. آنها قبول کردند جهت حفاظت از چاه‏هاى نفت، یک ماه بیشتر از موقع در گرمسیر باقى بمانند و در ازاى آن به هر یک از آن دو (ایلخانى و ایل‏بیگى) مبلغ هزار لیره پرداخت شود. کاکس در پایان گزارش، ضمن تأیید احساسات دوستانه و حسن‏نیت ایلخانى و ایل‏بیگى ــ غلامحسین‏خان سردار محتشم و یوسف‏خان امیر مجاهد ــ ، دربارة اطاعت و وفادارى خوانینِ کوچک‏تر ابراز تردید کرد. پس از مکاتبات زیاد بین مقامات انگلیس در هند، ایران و انگلستان و نمایندگى‏هاى بریتانیا در محدوده خلیج فارس، دو طرف در دسامبر 1915م/ صفر 1334ق در گرمسیر به توافقنامه‏اى ابتدایى با امضاى سردار محتشم، امیر مجاهد و محمدتقى‏خان امیرجنگ دست یافتند.13 دو ماه بعد در 15 فوریه 1916م/ 11 ربیع‏الثانى 1334ق این توافقنامه از سوى خوانین بزرگ تأیید شد.14رئوسمواد این قرارداد عبارت بود از: الف . ایجاد نظم و امنیت در قلمرو بختیارى و حفاظت از مناطق نفتى ب . عدم تجاوز و تخطى به همسایگان جنوبى و سرحدات فعلى جنوب قلمرو بختیارى، مگر با اجازه دولت مرکزى ج . حفظ روابط دوستانه با شیخ خزعل و عدم صدور اجازه براى اقامت مهاجران و طرفداران آلمان در قلمرو بختیارى د. جلوگیرى از هرگونه تحریک و ممانعت از آشفتگى و بى‏نظمى در خاک بختیارى. ه . ممانعت از به‏کارگیرى اسلحه علیه بریتانیا و همپیمانانش در قلمرو بختیارى و جلوگیرى از تردد دشمنان داخلى و خارجى بریتانیا در محدوده بختیارى، مگر آنکه دولت ایران با آن کشور وارد جنگ شود. و . جلوگیرى از دست‏اندازى بعضى طوایف بختیارى بر جاده بختیارى و جان و مال اتباع انگلیس در صورت گسترش خصومت و دشمنى در ایران علیه بریتانیا. در صورتى که هر یک از خوانینى که موافقتنامه را امضا کرده‏اند، از انجام وظایف خود کوتاهى مى‏کردند، اسهام آنها در شرکت نفت ایران و انگلیس ضبط مى‏شد. ز . در صورت همکارى دولت ایران با بریتانیا، بختیارى‏ها مى‏بایست از هرگونه کمک و همراهى دریغ نورزند. ح . دولت بریتانیا ضمن تعهد و حفظ دوستى خود با خوانین بختیارى، به آنها کمک مى‏کرد تا مشکلاتشان را با یکدیگر و با دولت ایران حل و فصل کنند و بعضى از خوانین را در مناطق تحت نفوذ خود به حکومت بگمارد.15 پس از عقد قرارداد، خوانین بختیارى و بریتانیا روابط خود را تا سرحد ممکن نزدیک کردند. در سیر بررسى روابط خوانین با شرکت نفت و بریتانیا مى‏توان دریافت که از آن پس، خوانین بختیارى در روابط خود با انگلیس قدم به مرحله‏اى گذاشتند که نسبت به سال‏هاى قبل و بعد از آن، اوج این روابط به حساب مى‏آمد و مى‏توان گفت روابط دو طرف و میزان نزدیکى خوانین بختیارى به دولت بریتانیا تا آن زمان به آن حد نرسیده و بعد از آن نیز هرگز در آن مرحله باقى نماند. به طور مثال، مدتى پس از عقد قرارداد، ایلخانى و ایل‏بیگى بختیارى طى تقاضایى از کاکس خواستند تا وظیفه حمایت از مقام و موقعیت آنها را که قبلاً دولت مرکزى ایران برعهده داشت، بریتانیا برعهده گیرد. گویى دولت مرکزى وجود نداشت یا آنقدر ناتوان بود که خوانین، کانون اتکاى خود را در رابطه با انگلستان جست‏وجو مى‏کردند. سر پرسى کاکس، علت این اقدام را بیم ایلخانى و ایل‏بیگى از مخالفت شدید تعدادى از خوانین ذکر کرد. این امر نشانگر آن بود که همه خوانین، به ویژه خوانین جوان از نزدیکى روزافزون به بریتانیا ناخشنود بودند و اقدامات خوانین بزرگ یا ایلخانى و ایل بیگى را به دیده رضایت نمى‏نگریستند؛ چرا که آن دو خواستار پشتیبانى آشکار انگلیس، همچون پشتیبانى از سردار جنگ بودند تا بتوانند عنوان ایلخانى و ایل‏بیگى خود را حفظ کنند. آن دو حتى تا آنجا پیش رفتند که خواستار آن شدند که نوئل16 ــ کنسول انگلیس دراصفهان ــ با گارد کنسولگرى در چهارمحال به آنها ملحق شود و تضمین‏نامه‏اى براى حمایت انگلیس از آنها به عنوان ایلخانى و ایل‏بیگى داده شود. آخرین خواسته آنها این بود که خوانین وادار به پشتیبانى از ایلخانى و ایل‏بیگى شوند و درغیر این صورت آنها و حتى دولت مرکزى در صورت مخالفت، دشمن بریتانیا محسوب شوند.17 اما دیدارهاى بعدى قبل از اتمام جنگ جهانى اول و پس از آن، بار دیگر این روابط را دستخوش تغییر و تحول کرد. از جمله مهم‏ترین این رویدادها، بروز انقلاب روسیه بود که باعث شد تا روسیه از صف متفقین خارج شده و میدان رقابت جدیدى را با غرب به ویژه انگلستان باز کند. واقعه بسیار مهم بعدى که در تعیین مسیر میزان ارتباط بختیارى‏ها و انگلیسى‏ها تأثیرى عمیق و همه‏جانبه گذاشت، بروز کودتاى 1299ش/ 1921م و تغییر سلطنت از قاجاریه به پهلوى در سال 1304ش/ 1925م بود که در فصل سوم بدان خواهیم پرداخت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. احمد مورخ‏الدوله سپهر. ایران در جنگ بزرگ. تهران، ادیب، 1362. چاپ دوم. ص 20 . 2. ایرج ذوقى. تاریخ سیاسى، اقتصادى نفت ایران. تهران، پاژنگ، 1370. ص 65 . 3. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. صص 227-228 . 4. تاریخ سیاسى، اقتصادى نفت ایران. ص 144 . 5. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 231. . Lord Curzon6 7. همان. صص 227-234 . 8. Great Britain, Foreign Office. No 33, Sir W.Townley to Sir Edward Grey.Tehran, 23 February 1913. F.O. 416/60 . 9. Ibid. No 215, Inclosure 3. Lieutenant. Colonel Sir P. Cox to government of India. Bushire, 7 December 1913. F.O. 416/60. 10. Ibid. No 102, Sir W.Townley to Sir Edward Grey. Tehran, 17 August 1914. F.O. 416/62. 11. روس و انگلیس در ایران. ص 650 . 12. Sir Charls Marling 13. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. صص 234-238 . 14. Great Britain, Foreign Office. No 22, Mr Marling to Sir Edward Grey. Tehran, 17 Februrary, 1916. F.O. 416/64. 15. Ibid. 16. Noel 17. تاریخ سیاسى اجتماعى بختیارى. ص 240. https://iichs.ir/vdcak6nu149ny.5k4.html

نشست رونمایی از کتاب «شاهنامه‌ای برای شاه» برگزار می‌شود

«بسیج، نماد ایثار در دوران دفاع مقدس» در آیینه تصاویر

جریان‌هایی که به وزیر اقتصاد ملی دولت مصدق پشت کردند

شیخ مرتضی آشتیانی

شکار چریک

بختیاریها و شعله ‏هاى جنگ بین‏ الملل اول