مخالفی که در مقابل مخالفین پهلوی ایستاد!

شاپور بختیار، آخرین نخست‏ وزیر رژیم شاهنشاهی، در دوران جوانی برای ادامه تحصیل به پاریس رفت و پس از دریافت دکترای حقوق از دانشگاه سوربن به ایران بازگشت و به فعالیتهای سیاسی پرداخت. پس از کودتای 28 مرداد و در جریان محاکمه مصدق به 3 سال زندان محکوم شد اما پس از مدتی مورد عفو قرار گرفت و آزاد شد. وی پس از آزادی فعالیتهای خود را بر روی مسائل سیاسی متمرکز کرد و دوباره در سال 1341 به دلیل مخالفت با انقلاب سفید شاه به زندان افتاد و تا اواسط سال 1342 را در زندان گذراند.

در سال 1356 و همزمان با اوج گرفتن اعتراضات مردمی و حرکتهای انقلابی و باز شدن نسبی فضا، بختیار به همراه چند تن از فعالان سیاسی در نامه‌ای سرگشاده به شاه از وضعیت نابسامان کشور در همه زمینه‌ها به شدت انتقاد کرد و خواهان انجام اصلاحات اساسی در کشور شد، اما یکسال بعد درست در زمانی که شاه برای مهار انقلاب، سیاستهای خود را دائما تغییر می داد و در آخرین اقدام خود پست نخست وزیری را به مخالفان پیشنهاد کرد، شاپور بختیار آن را پذیرفت. بدین ترتیب مبارزی که مخالف سیاستهای شاه بود، وقتی با پیشنهاد نخست وزیری مواجه شد، به فکر حفظ سلطنت پهلوی افتاد.

بختیار در مواجه با جریان انقلاب تنها 37 روز دوام آورد و در مقابل خواست ملت و مبارزه امام خمینی سرانجام ناچار به فرار شد. در این دوران بختیار تلاش بسیاری داشت تا با امام خمینی دیداری داشته باشد و با نزدیک شدن به امام از گزند حوادث تا حدودی در امان بماند، اما رویکرد امام در این برهه از زمان غیر سازشکارانه بود. در این نوشتار برآنیم تا به بررسی مواضع امام در مقابل بختیار بپردازیم و این مسئله را روشن کنیم که مواضع امام در برابر بختیار بر چه شاخصه‌ هایی بنا شده بود؟

نخست وزیری بختیار و تلاش برای عبور از امام
بختیار یک سال قبل از قبول نخست وزیری یعنی درست در آغاز اوج گرفتن اعتراضات مردمی و پس از نوشتن نامه سرگشاده به شاه سعی کرد خود را به امام نزدیک کند. بر این اساس در تاریخ 8 شهریور 56 در نامه‌ای به امام خمینی ضمن توضیح در مورد نوشتن نامه سرگشاده به شاه آن را وظیفه ملی و دینی خود دانست و برای ادامه راه مبارزه از ایشان هدایت و حمایت خواستند اما چرخش روزگار به نحوی بود که یکسال بعد کسی که از مخالفین شاه محسوب می‌شد و برای نزدیکی به امام خمینی تلاش می‌کرد، در آخرین گامهای پیروزی انقلاب در مقابل رهبری انقلاب ایستاد.

شاید نخستین رویارویی بختیار با امام، از مصاحبه‌های وی در مورد نقش روحانیت در سیاست آغاز شد. بختیار به عناوین مختلفی این مسئله را القا می‌کرد که مذهبیون باید به مذهب و سیاسیون به سیاست بپردازند، همچنین او مدعی شده بود که نهضت امام خمینی توانایی براندازی حکومت او را ندارد. امام خمینی در روز 25 دی ماه در مصاحبه با خبرنگاران در نوفل لوشاتو به اظهارات بختیار واکنش نشان داد:«مطلب اولی که گفته است مطلبی است که همیشه اجانب برای بردن منافع ما این تز را داشته‌اند که مذهب از حکومت جداست و ایشان هم بلندگوی همان‌هاست و آنکه ما قدرت به هم زدن حکومت او را نداشته باشیم، در آینده معلوم می‌شود. حکومت او محکوم به فناست و پیروزی از آن ملت رنج کشیده ایران است».1

امام با بیان این سخنها دو توطئه اصلی بختیار و حامیان وی را خنثی کرد، نخست توطئه کسانی که سعی داشتند حکومتی غیردینی را جایگزین حکومت از هم پاشیده شاه کنند و دوم مواجهه با کسانی که به دنبال سازش امام و پذیرش دولت بختیار از سوی ایشان بودند. امام تا جایی پیش می‌روند که حتی رای اعتماد به دولت بختیار را نیز غیرقابل پذیرش می‌داند:«ما این دولت را، دولت خائن می‌دانیم. این خیانت به ملت است. رأی اعتماد ایشان می‌گیرد از کسی که ملت هیچ اطلاع ندارد از وکالت این‌ها و امر به تشکیل کابینه از کسی می‌گیرد که ملت یک سال است داد می‌زند مرگ بر این آدم.»2

امام خمینی از همان ابتدای به قدرت رسیدن بختیار موضع عدم سازش با وی را در پیش گرفتند و با غیرقانونی اعلام کردن نخست وزیر انتخابی شاه، راه را بر هرگونه مشروعیت‌یابی او بستند. به عبارت دیگر با این سخنان، امام نخست وزیری بختیار را ادامه حکومت شاه دانست و با هوشمندی خاصی توطئه کسانی را که سعی داشتند اینطور وانمود کنند که با نخست وزیری بختیار و خروج شاه از کشور، انقلاب ایران به هدف خود رسیده است، خنثی کنند. امام در سخنرانیهای مختلف و مصاحبه های خود بارها با اعلام این مطلب که انقلاب اسلامی تنها با رسیدن به اهداف خود که همانا برچیده شدن دودمان پهلوی و نظام شاهنشاهی و ایجاد یک حکومت اسلامی است، دولت بختیار را غیرقانونی دانستند.3

شکست سیاستهای بختیار و تلاش برای نزیک شدن به امام خمینی
به دنبال مخالفتهای امام با نخست وزیری بختیار، بیشتر کارکنان ادارات دولتی و صنایع نفت و گاز به اعتصاب دوباره روی آوردند و حتی در برخی از وزارتخانه‌ها از پذیرش وزاری جدید خودداری کردند. با توجه به این شرایط بود که ضربات محکمی بر پیکره کابینه بختیار وارد شد. از همین رو بود که پس از جلوگیری از ورود امام خمینی به کشور و اوج گرفتن دوباره اعتراضات، بختیار در یک برنامه ریزی حساب شده تلاش داشت تا نشان دهد موفق به گرفتن پذیرش برای دیدار با امام شده است.

در اخبار روز 7 بهمن ماه بیانیه شاپور بختیار در مورد ملاقات وی با امام ظرف 48 ساعت آینده خوانده شد. ساعتی از خواندن این بیانه نگذشته بود که امام در یک اقدام هوشمندانه پیامی صادر کردند:«آنچه ذکر شده است که شاپور بختیار را در سمت نخست وزیری من می‌پذیرم، دروغ است، بلکه تا استعفاء نداده است او را نمی‌پذیرم. چون او را قانونی نمی‌دانم. حضرات آقایان به ملّت ابلاغ فرمایند که توطئه‌ای در دست اجراست و از این امور جاریه گول نخورند. من با بختیار تفاهمی نکرده‌ام و آنچه سابق گفته است که گفت‌و‌گو بین من و او بوده دروغ محض است. ملّت باید موضع خود را حفظ بکند و مراقب توطئه‌ها باشد.»4

به دنبال مخالفتهای امام با نخست وزیری بختیار، بیشتر کارکنان ادارات دولتی و صنایع نفت و گاز به اعتصاب دوباره روی آوردند و حتی در برخی از وزارتخانه‌ها از پذیرش وزاری جدید خودداری کردند. با توجه به این شرایط بود که ضربات محکمی بر پیکره کابینه بختیار وارد شد.
بختیار تلاش داشت تا ضمن ملاقات با امام و جلب موافقت ایشان برای ابقای دولت خود، به آن مشروعیت ببخشد که با هوشمندی امام خمینی این توطئه نیز خنثی شد. در واقع امام در راستای سیاستی که در پیش گرفته بود و همانا عدم مشروعیت‌یابی به دولت بختیار بود قدم بر می‌داشتند و بر این مساله در مصاحبه‌ای که پس از این بیانیه، با خبرنگاران خارجی داشتند تاکید کردند:«من مکرّر گفته‌ام که اصولاً شاه سابق قانونی نبود. مجلسین قانونی نیست. بختیار قانونی نیست. پس کسی را که قانونی نیست نخواهم پذیرفت... من می‌بینم که همان کسانی که از شاه سابق طرفداری می‌کردند، حالا از بختیار پشتیبانی می‌کنند. هم دولت انگلستان و هم دولت آمریکا از او پشتیبانی می‌کنند. اگر ملّی است چرا بدون مجوز قانونی و بر خلاف میل ملّت پست نخست وزیری را اشغال کرده است».5

اصرار امام بر غیر قانونی بودن دولت بختیار جدا از مواردی که به آن پرداختیم، نشأت گرفته از این تفکر درست ایشان بود که دولت بختیار را دست نشانده غرب و به ویژه آمریکا می‌دانست، که برای مهار نیروی انقلابی مردم و در دست گرفتن دوباره اوضاع کشور از او حمایت می‌کردند، اقدامات بختیار و همراهان او نیز بر این مساله مهر تایید می‌گذارد: بستن فرودگاه برای جلوگیری از ورود امام به کشور و مذاکره با دولت فرانسه و همچنین سعی بر، داشتن ملاقات با ایشان تنها برای خریدن وقت بیشتر بود تا شرایط یک کودتا برای مهار انقلاب اسلامی را فراهم کنند. امام خمینی در این مورد و وابسته بودن شخصیتهایی چون بختیار فرموده‌اند: «…. اینها هر روزی با یک صورت، یعنی عمّال اجانب ، در پرده‌ها و در چهره‌هایی هستند. اینها عمّالشان را ممکن است بیست سال، سی سال به صورت یک آدم ملّی در آورند و بر ملّت معلوم نباشد که این چکاره است... و نگه داشته اند این را برای یک روزی که احتیاج دارند که با حربة ملّیت ملّت را بکوبند، مثل امروز.»6

امام در سخنرانی معروف خودشان در بهشت زهرا و هنگام ورود به ایران دوباره به وابسته بودن بختیار اشاره کردند:«این آقا که خودش هم خودش را قبول ندارد، رفقایش هم قبولش ندارند، ملت هم قبولش ندارد، ارتش هم قبولش ندارد، فقط آمریکا از این پشتیبانی کرده و فرستاده به ارتش دستور داده که از او پشتیبانی بکنید، انگلیس هم از این پشتیبانی کرده و گفته است که باید از این پشتیبانی بکنید. یک نفر آدمی که نه ملت قبولش دارد نه هیچ یک از طبقات ملت از هر جا بگوئید قبولش ندارند.»7

پس از شکست در برنامه تاخیر ورود امام به کشور و انحلال شورای سلطنت و تشکیل دولت موقت، بختیار بعد از چند روز زندگی مخفی در ایران به فرانسه گریخت و به این ترتیب دولت آخرین نخست‌وزیر رژیم شاهنشاهی سقوط کرد. سخن پایانی این که مواضع امام خمینی در برابر دولت بختیار بر مواضعی چون، جلوگیری از به قدرت رسیدن حکومتی غیر دینی، عدم مشروعیت بخشی به دولت منتخب شاه و از همه مهتر جلوگیری از ادامه فعالیت دولت وابسته و دست نشانده غرب استوار بود که این مواضع هوشمندانه همه توطئه‌هایی را که با انتخاب بختیار برای جلوگیری از موفقیت انقلاب چیده شده بود خنثی کرد.

حضور خبرنگاران وعلاقمندان در فرودگاه شارل دوگل پاریس برای بدرقه امام خمینی

پی نوشت:

1.سید روح الله موسوی خمینی، صحیفه امام، جلد 4، تهران موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)،1394، صفحه 232.
2.همان، جلد چهارم، ص 157.
3.همان، جلد بیست و دوم، ص 168.
4.همان،جلد پنجم، ص ۶۷.
5.همان،جلد چهارم، ص276.
6.همان،جلد پنجم، ص 67.
7.همان، جلد چهارم، صفحه 286. https://iichs.ir/vdcb.fbaurhb58iupr.html

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

چرا امام خمینی نوروز سال 42 را عزای ملی اعلام کرد؟

مخالفی که در مقابل مخالفین پهلوی ایستاد!