نظمیه در دوران قاجار

رزیتا میری
نظم اساس و شالوده تشکیل یک اجتماع است و چنانچه نظمی وجود نداشته باشد، جامعه به هرج و مرج کشیده شده و از هم گسسته خواهد شد.
دستگاه های دادگستری و شهربانی در این رهگذر عامل کنترل اجباری جامعه هستند؛ شهربانی یکی از سازمانهای اجتماعی است که مروری بر تاریخ آن به سبب اهمیتش در جامعه مفید خواهد بود.1
سابقه ایجاد تشکیلات نظمیه به شکل نوین (شهربانی) جهت تامین و حفظ امنیت، به اوایل دوره ناصری باز می گردد. نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه میرزا تقی خان امیرکبیر چون به ارزش و اهمیت امنیت واقف بود قدم اول را در راه ایجاد و حفظ شهرها و راهها برداشت. نخستین اقدامش تاسیس “سازمان خفیه” بود. امیر برای امنیت شهر تهران دستور داد چند قراولخانه در خیابانها وکوچه های شهر بنا کنند. پس از امیر کبیر میرزا حسین خان سپهسالار اعظم، با به کارگیری تعدادی سرباز جهت امنیت شهر، مجددا قراولخانه های زمان امیرکبیر را فعال نمود.
عنوان “نطمیه” را نخستین بار او به کار برد و اداره امور امنیتی شهر را به عهده وزارت داخله گذاشت، در این زمان ریاست نظمیه تهران را محمد علیخان به عهده داشت.
در سال 1295 ه.ق ناصرالدین شاه قاجار در جریان سفر دوم خود به اروپا کنت دو مونت فرت را برای تاسیس اداره پلیس از اتریش به ایران آورد.2
کنت با کمک دستیاران خود بهبررسی وضعیت شهر تهران پرداخت و در گزارشی که به ناصرالدین شاه داد متعهد شد با 400 نفر پلیس و 60 نفر پلیس سوار امنیت تهران را تامین خواهد کرد و نظامنامه ای در مورد وظایف این اداره تنظیم نمود و به شاه داد. شاه پس از تایید و امضاء دستور اجرایش را به کامران میرزا نایب السلطنه حاکم تهران داد.
نخستین تابلوی شهربانی که روی آن عبارت “اداره جلیله پلیس دارالخلافه و احتسابیه” نوشته شده بود و در سردر عمارت واقع در خیابان الماسیه نصب شد. بدین ترتیب مردم با واژه پلیس آشنا شدند.
کنت به مدت 14 یا 15 سال در نظمیه خدمت کرد و در سال 1309(ماجرای تحریم تنباکو) از ریاست نظمیه معزول شد و میرزا سید عبدالله انتظام السلطنه رئیس نظمیه تهران شد. پس از او ریاست نظمیه را میرزا ابوتراب خان نوری ملقب به نظم الدوله (معاون کنت دومونت فوت) عهده دار شد.
از قراری که می گویند پس از استعفای کنت تا انقلاب مشروطه، اداره نظمیه 13 رئیس به خود دیده. بهد از استبداد صغیر و خلع محمد علیشاه قاجار و سلطنت احمد شاه به نیابت علیرضاخان عضدالملک، مجلس دوم درصدد برآمد جهت ایجاد امنیت در شهرها سازمانی فراخور احتیاج کشور دایر کند.. در نتیجه سازمانی به نام “اداره کل نظمیه” به وجود آمد که ریاست آن به عهده یپرم خان ارمنی واگذار شد. یپرم عده ای از افسران قزاقخانه و سازمانهای دیگر انتظامی را به استخدام اداره نظمیه درآورد و درجه افسری داد.
پس از مرگ نیابت علیرضاخان عضدالملک، ناصرالملک همدانی که قسمتی از عمر خود را در انگلستان به سر برده بود و با موسسات تمدنی جدید آشنایی داشت، به نیابت سلطنت انتخاب شد. وی با استفاده از مستشاران خارجی دو قوه نظامی در شهرها و دهات ایجاد نمود. مستشاران بدین منظور از کشور بی طرف سوئد استفاده نمودند و ابتدا سه افسر به ریاست یالمارسن برای تشکیل ژاندارمری استخدام کردند و چون نتیجه مطلوب بود مستشاران در صدد تشکیل اداره نظمیه بر اساس موازین اروپایی برآمدند. در سال 1291ش، هیئت وزیران تصویب نمودند که یالمارسن با استخدام عده ای افسر از سوئد نظمیه را تشکیل دهد در نتیجه یک هیئت سه نفره به ریاست سرهنگ وستداهل وارد تهران شد. پس از مدتی به ریاست کل شهربانیهای ایران گمارده شد. وی پانزده افسر سوئدی استخدام و به ایران منتقل نمود. وستداهل در شهر تهران هشت کمیسری(کلانتری) دایر کرد و علاوه بر استخدام چندین آژان عده زیادی از فارغ التحصیلان مدرسه سن لویی و مدرسه ایران، آلمان و مدرسه آمریکایی را که حداقل زبان فرانسه می دانستند به استخدام درآورد و یک آموزشگاه که در آن افسران سوئدی تدریس می کردند و دوره اش یک سال بود تاسیس کرد.

عده زیادی دوره این مدرسه را طی کردند و به درجه افسری رسیدند و شهربانی به دست همین عده بنا شد؛ از جمله بعضی از رؤسای شهربانی نظیر سرپاس مختاری، سرپاس رادسر و سرپاس سیف، بعد ها از بین فارغ التحصیلان همین مدرسه انتخاب شدند.
وستداهل تا سال 1302ش در ایران باقی ماند و در این سال هنگامی که رضاخان سردار سپه به ریاست دولت منصوب شد و به خدمت وستداهل و سوئدی ها خاتمه داد و شهربانی را به افسران ایرانی سپرد. اولین رئیس شهربانی دوره پهلوی اول سرهنگ محمد درگاهی بود. از آنجایی که موضوع مقاله در خصوص “نظمیه در دوران قاجاریه است” لذا بدین مجمل بسنده می شود و در ذیل چند نمونه عکس از میان مجموعه عکسهای موجود در آرشیو موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران انتخاب شده که تحت عنوانهای ناصرالدین شاه قاجار به اتفاق رجال آن دوره، رؤسای نظمیه و افسران اداره نظمیه، کمیساریای نقاط مختلف ایران و نیروهای قراسوران(پلیس) به نظر خوانندگان می رسد.