روایتی تصویری از بنایی چندصدساله که ویران شد

در دوره قاجاریه، سعدیه یا محوطه‌ای که مقبره سعدی در آن بود یک "میل" با شهر شیراز فاصله داشت
شماره آرشیو: 262-124ط

آرامگاه سعدی از دیرباز محل رفت‌وآمد کاروانهای بسیاری بوده است. در عصر قاجار نیز مردم برای زیارت مزار این شاعر شیرازی و شستشوی لباس در قنات آبی که در آن مکان بود و بر اساس باورهای قدیمی، خاصیت شفابخشی به لباس می‌داد، پیاده و سواره راهی این مکان می‌شدند

شماره آرشیو: 2248-4ع

هنگام وفات سعدی، پیکر او را در خانقاهش دفن کردند. بنای این مزار بارها دستخوش تخریب شد تا اینکه در سال 1187ق، کریم‌خان زند دستور تجدید بنای آن را داد. این بنا پس از آن نیز بارها ترمیم و بازسازی شد، اما در این بازسازیها تغییری در طرح بنا داده نشد. «در سال 1304، آقای ابراهیم قوام‌الملک بر آن تجدید دیواری نموده و اشجار کاجی جدید کاشته و فضایی حاصل کرده است» (منصور رستگار فسایی، علی‌اصغر حکمت شیرازی، ص 212).
شماره آرشیو: 2247-4ع

این عکس که در دوره پهلوی گرفته شده معماری دوره کریم‌خانی آرامگاه شیخ اجل را به تصویر می‌کشد، اما درب ورودی آن بازسازی شده است

شماره آرشیو: 756-955-الف

آرامگاه سعدی ساختمانی مربع مستطیل در دو طبقه و دارای چندین عمارت فوقانی و تحتانی بود. این ساختمان در وسط محوطه‌ای قرار گرفته بود که اطراف آن باغچه و درختهایی دیده می‌شد. این محوطه با دیواری احاطه شده بود. در سمت راست این بنا (نسبت به ورود) آرامگاه شیخ اجل و قرینه آرامگاه در سمت چپ، اتاقی بود که پیکر شوریده شیرازی (1305-1236 ش)، که خود را از اعقاب شاعر معروف، اهلی شیرازی، می‌دانست و در زمان حیات، متولی بقعه و بارگاه سعدی بود در آن دفن شده بود 

شماره آرشیو: 5142-1ع

عمارت قدیم آرامگاه سعدی در شیراز

«در مقبره [سعدی] نیز همیشه بسته است. وقتی در کوبیده شود باغبان در را باز می‌کند و پس از اینکه از باغ گذشتید، باغبان اشاره کرده می‌گوید این است شیخ سعدی ... . طاقی گنبدی‌شکل دیده می‌شود؛ در زیر آن قبر  شیخ است»

اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن: ایران در سالهای ۱۸۴۰ - ‎۱841، ترجمه حسین نورصادقی، بی‌جا، بی‌نا، 1324، صص 270-271

شماره آرشیو: ۱-۱۴۳-۱۹۱ک

بنایی که کریم‌خان زند بر فراز مزار شیخ اجل، سعدی شیرازی، ایجاد کرده بود تا سال 1327ش برپا بود. این بنا ساختمان دو طبقه آجری متشکل از چندین اتاق بود

شماره آرشیو: 1142-127و

مزار سعدی در وسط اتاق مختصر کوچکی قرار داشت. سنگ مزار و معجر آهنین اطراف آن یادگار مرحوم علیمحمدخان قوام‌الملک بود
شماره آرشیو: 2249-4ع

کرزن می‌گوید: «در درون نرده‌ای فلزی، قبر سنگی شاعر قرار دارد و آن صندوق مستطیل از سنگ و روی آن هم باز است و با کتیبه‌هایی به خط نسخ مستور شده است. ... چند سال پیش وقتی که فرانکلین این قبر را دیده بود و همان است که از سابق بوده نرده چوبی خیلی کهنه به رنگ سیاه داشته که ابیاتی از غزلیات سعدی به خط سفید بر آن نقش شده بود. در سال 1811 اوزلی مشاهده نمود که سرپوشی هم در کنار آن بود ولی من چنین چیز اضافی در آنجا ندیدم» (جرج. ن. کرزن، ایران و قضیه ایران، ج 2، صص 130 -131)

شماره آرشیو: 2107-124ط

علی‌اصغرخان حکمت احداث بنایی جدید بر آرامگاه سعدی را در زمان ریاستش بر انجمن آثار ملی و دبیرکلی یونسکو در ایران اجرا کرد. این بنا در 11 اردیبهشت‌ماه ۱۳۳۱ با حضور محمدرضاشاه، ثریا، حکمت و تعدادی از شاعران، نویسندگان و صاحب‌منصبان افتتاح شد

شماره آرشیو: 850-11ع

برخلاف گذشته که هنگام بازسازی آرامگاه سعدی تلاش شده بود اصل بنا حفظ شود و یادگار گذشتگان همچنان برجا بماند، در دوره پهلوی دوم، بنای قدیمی آرامگاه به طور کامل تخریب و بنای جدید با اقتباس از کاخ چهل ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی بر فراز مزار شیخ اجل ساخته شد. محوطه گل‌کاری‌شده این آرامگاه بعدها با خرید زمینهای اطراف گسترش یافت
شماره آرشیو: 12357-288م

درب ورودی مجموعه آرامگاه سعدی، که روبه‌روی ورودی ساختمان مزار او قرار دارد، به این بیت شعر مزین شده است:

ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید

هزار سال پس از مرگ او گرش بویی

(بازدید نمایندگان مجلس سنا از آرامگاه سعدی در شیراز)

شماره آرشیو: 29-6133-الف

در جلوی مقبره جدید سعدی هشت ستون از سنگهای قهوه‌ای‌رنگ قرار دارند، اما اصل بنا با سنگ سفید ساخته شده و به کاشی‌کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده می‌شود، اما در داخل هشت‌ضلعی است و جنس دیوارها از مرمر و لاجورد است

شماره آرشیو: 4586-3ع

در جلوی مقبره جدید سعدی هشت ستون از سنگهای قهوه‌ای‌رنگ قرار دارند، اما اصل بنا با سنگ سفید ساخته شده و به کاشی‌کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده می‌شود، اما در داخل هشت‌ضلعی است

(منوچهر ریاحی ــ باجناق عبدالرضا پهلوی که از شکارچیان قهار بود ــ و یک تن از بستگان وی در محوطه آرامگاه سعدی در شیراز)

شماره آرشیو: 234-127ر

مزار سعدی به پای کوهی واقع شده است. بنای جدید این مزار، از یک ایوان ستون‌دار بلند و یک رواق کشیده تشکیل شده است که به صورت یک «L» سازماندهی شده‌اند
شماره آرشیو: 2246-4ع

سمت چپ مقبره جدید سعدی به رواقی متصل می‌شود که در آن هفت طاق وجود دارد. این رواق به آرامگاه شوریده شیرازی، که در نزدیک آرامگاه شیخ اجل قرار دارد، پیوند می‌خورد. محمدتقی شوریده شیرازی (1305-1236 ش)، که خود را از اعقاب شاعر معروف، اهلی شیرازی، می‌دانست، در زمان حیات، متولی بقعه و بارگاه سعدی بود و به همین جهت هم پیکر او در جوار مزار سعدی دفن شد
شماره آرشیو: 4496-3ع

در طرح جدید آرامگاه سعدی، با خرید و تخریب خانه‌های اطراف آرامگاه، حیاط این بنا گسترش بسیاری یافت
شماره آرشیو: 4512-3ع

در ساختمان جدید آرامگاه سعدی، سنگ قبر در وسط عمارتی هشت‌ضلعی قرار دارد. سقف این عمارت با کاشیهای فیروزه‌ای‌رنگ تزیین شده است. در هفت ضلع ساختمان، هفت کتیبه قرار دارد که از قسمتهایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گردیده است. گفتنی است سعدی غزلیات خود را به چهار قسمت تقسیم کرده و هریک را نامی نهاده است: طیبات، بدایع، خواتیم، و غزلیات قدیم. به نظر می‌رسد غزلیات قدیم در دوران جوانی و طیبات و بدایع در دوران پختگی و اوج شاعری سعدی سروده شده و خواتیم مربوط به دوران پیری اوست. در کتیبه ضلع شمال غربی داخل آرامگاه، غزلی از طیبات با مطلع زیر نگاشته شده است:

به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست

عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

طیبات دربرگیرنده اشعاری است که سعدی خود بدانها می‌نازد و آنها را «قیامت» می‌شمارد (جهانبخش نوروزی، «چه کسی غزلیات سعدی را به چهار دسته تقسیم نموده؟ و به چه علت؟»، مجله بوستان ادب دانشگاه شیراز، ش2 (زمستان 1388)، ص 172؛ علی حیدری، «دگرگونی سعدی در غزل»، پژوهشنامه ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال یازدهم، ش 21، پاییز و زمستان 1392)
شماره آرشیو: 686-126پ

در ساختمان جدید آرامگاه سعدی، سنگ قبر در وسط عمارتی هشت‌ضلعی قرار دارد. سقف این عمارت با کاشیهای فیروزه‌ای‌رنگ تزیین شده است. در هفت ضلع ساختمان، هفت کتیبه قرار دارد که از قسمتهایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گردیده است. در ضلع شمال شرقی ابیاتی از بوستان با این مطلع نوشته شده است:

الا ای که بر خاک ما بگذری

به خاک عزیزان که یادآوری

شماره آرشیو: 669-124پ

در ضلع شمال شرقی این آرامگاه، ابیاتی از بوستان با این مطلع نوشته شده است:

الا ای که بر خاک ما بگذری

به خاک عزیزان که یادآوری

(محمدعلی قطبی ــ دایی فرح دیبا ــ در آرامگاه سعدی)
شماره آرشیو: 865-113ق

سنگی که در حال حاضر بر سر مزار سعدی قرار دارد سنگ سماق سرخ کم‌رنگی است که توسط على‌اکبرخان قوام‌الملک شیرازى بر روی مزار نصب شده است. بر این سنگ، ابتدا «کل شیء هالک و انت باقی» و سپس ابیاتی از بوستان با مطلع زیر و به خط نستعلیق نگاشته شده است:‏

کریم السجایا، جمیل الشّیم‏

نبى البرایا، شفیع الامم

(بازدید کورس آموزگار و مهمانان خارجی از عمارت جدید آرامگاه سعدی. معاونت و وزارت آبادانی و مسکن از جمله مشاغلی بوند که این مرد «متکبر، بداخلاق و پرمدعا» برعهده گرفته بود. رک: باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج 1، ص 37)

شماره آرشیو: 1065-814آ

حوض ماهی در سمت چپ آرامگاه شیخ اجل قرار دارد و داخل آن به شکل هشت‌ضلعی است. این حوز در اصل قنات پرآبی بوده که در کنار آرامگاه سعدی نزدیک سطح زمین می‌رسید. چون در این قنات ماهی بسیاری شناور است آن را حوض ماهی نامیده‌اند. آب این قنات قدری جیوه دارد و به این لحاظ نوعی آب معدنی است که شستشوی بدن در آن مفید است و شاید به همین سبب از گذشته‌های دور مردم شیراز آن را دارای خاصیت ایمن‌سازی بدن از بیماریها می‌دانستند‌

شماره آرشیو: 587-۱۶۴س

نمای هوایی آرامگاه سعدی در شیراز

شماره آرشیو: 166-193ک

امشب به‌راستی شب ما روز روشن است

عید وصال دوست علی رغم دشمن است

(جعفرقلی مستوفی صدری و پوراندخت مصلح صدری در کنار آرامگاه سعدی. جعفرقلی در سال ۱۳۴۰ سرتیپ و در سال ۱۳۴۸ سپهبد گردید. فرماندهی منطقه نفت‌خانه مرزی عراق طی سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۳، ریاست شهربانی در سالهای سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۱ و ریاست کمیته مشترک ضدخراب‌کاری ساواک و شهربانی از جمله سمتهای او بود. جعفرقلی در مهرماه سال ۱۳۴۳ به درجه سرلشکری رسیده و به ژنرال آجودانی شاه منتقل شد. او همچنین عضو لژ بزرگ فراماسونری ایران به نام «لژ بزرگ ایران» که در اسفند ماه ۱۳۴۷ تاسیس شد، بود)

شماره آرشیو: 512-252م