جایگاه وی در میان علمای دوران قاجار به دو دلیل برجسته و ممتاز است. اول تلاش وافر وی در راه مقابله با ورود شرکتهای تجاری خارجی به ایران ودوم تأکید او بر تولیدات داخلیدر قالب تاسیس «شرکت الاسلامیه».
جامعه در بردارنده حوزه‌های مختلفی از قبیل حوزه سیاسی، نظامی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. این حوزه‌ها به صورت غیر قابل تفکیکی در هم تنیده‌اند. با این حال شاید بتوان عنصر اقتصادی را یکی از مهمترین عناصر ساختیک جامعه در نظر گرفت. نوع نگاه به مولفه‌های اقتصادی در شرایط مختلف متفاوت است.اقتصاد در کشورهای از نظر صنعتی پیشرفته به گونه‌ای تعریف شده و در کشورهایی که تحت استعمار یا تحریم قرار گرفته‌اند، رویه متفاوتی دارد. اصطلاح «اقتصاد مقاومتی»که به کرات مورد تاکید مقام معظم رهبری قرار گرفته است، تشخیص حوزه‌های فشار از قبیل تحریم و استعمار و تلاش متقابل برای بی‌اثر کردن و طبیعتا کنترل این حوزه‌ها می‌باشد. اگر این عمل به بهترین شکل صورت گیرد، می‌تواند تهدیدهایی از این دست را تبدیل به فرصت کند. ناگفته نماند که مسئله مهم در اقتصاد مقاومتی تأکید بر تولید داخلی و تلاش برای کاهش وابستگی خارجی است.
آقا نجفی اصفهانی که بود؟
آیت‌الله شیخ محمدتقی اصفهانی معروف به «آقا نجفی»، در یک خانواده کاملا مذهبی و سرشناس در اصفهان به دنیا آمد. پدر وی صاحب تألیفاتی از جمله کتاب «هدایه المسترشدین» بود که در زمان خود به مقام اجتهاد نیز نائل آمد. اگرچه در آغاز دوران زندگی، تمایل زیادی از سوی آقا نجفی به تحصیل و کسب علم وجود نداشت ولی به تدریج همچون اجداد خود، راه علم پیشه کرد و در این مسیر تلاشهای فراوان نمود که نتیجه آن تألیفات بسیار زیادی در خصوص فقه و مسائل اجتماعی و اقتصادی مسلمانان است.1
آیت‌الله شیخ محمدتقی اصفهانی برادر کوچکتری به نام حاج نورالله ملقب به «ثقه‌الاسلام» نیز داشت که بعدها این دو نقش مهمی در مبارزات علیه استبداد و نیز ابداع نوعی از«اقتصاد درون‌زا» در دوره قاجار -برای اوّلین بار-ایفا کردند. آقا نجفی اصفهانی از شاگردان مستقیم آیت‌الله میرزای شیرازی «صاحب فتوای تحریم تنباکو» در عتبات عالیات بود و دروس پیشرفته را نزد ایشان و برخی دیگر از اساتید به نام عراق گذراند.
اکثر شاگردان میرزای شیرازی علاوه بر کسب علم و تحقیق در خصوص فقه و اصول اسلام، فعالیّتهای زیادی نیز در صحنه سیاست و مسائل اجتماعی ایران در دوره قاجار ایفا کردند. آقا نجفی اصفهانی نیز از این قاعده مستثنا نبود و علاوه بر تربیت شاگردان و تألیف آثار مهمی در باب فقه اسلام و مذهب تشیّع، مبارزه با ظلم و کمک به ستمدیدگان و نیازمندان شهر اصفهان را در رأس برنامه‌های خود قرار داده بود؛ به طوری که در این مسیر به عنوان یکی از بزرگترین خیریّن زمان شناخته میشد. وی همچنین دغدغه بسیار زیادی در خصوص مسائل فرهنگی و مبارزه با انحرافات از جمله بهائیت و ایستادگی در مقابل استبداد و استعمار داشت.
با این حال آنچه جایگاه ایشان را در میان علمای دوران قاجار متفاوت و برجسته کرده و باعث متمایز شدن نوع فعالیّت وی از سایر علمای آن دوره شده است، دو مسأله می‌باشد؛مسأله اول پیگیری و تلاش وافر وی در راه مقابله با ورود شرکتهای تجاری خارجی به ایران می‌باشد. دوم هم تأکید ایشان بر تولیدات داخلی؛ که در قالب تاسیس«شرکت الاسلامیه» خود را نشان داد.2
مقابله از ورود کالاهای تجاری به ایران و حمایت از تولید داخلی
جنبش تنباکو با رهبری میرزای شیرازی پیروز شد. علاوه بر این باعث خودباوری در میان مردم در مبارزه با استبداد گشت و آنها را به این باور رساند که به شرط مقاومت در مقابل استعمار پیروز خواهند شد. این خودباوری نویدبخش جریانی شد که پس از آن اتکا به نیروی داخلی و تلاش برای تولید داخلی به عنوان یک راهکار در اقتصاد ایران مطرح گشت. این رویه نخستین‌بار از سوی آیت‌الله شیخ محمدتقی اصفهانی به همراه برادر کوچکتر وی حاج نورالله ارائه گردید. بنابراین می‌توان ایشان را به عنوان مبتکران اصطلاح «اقتصاد درون‌زا» در ایران معرفی کرد. فعالیّتهای اجتماعی و سیاسی وی به سالهای پس از قیام تنباکو برمی‌گردد. در واقع می‌توان آقا نجفی اصفهانی را پس از میرزای شیرازی به عنوان مبارز خط مقدم مبارزه با استبداد و استعمار قلمداد کرد.
شروع تولیدات داخلی به وسیله آقا نجفی پس از قیام تنباکو رخ داد. وی معتقد بود باید دو راهکار نفی کالاهای خارجی و استفاده از تمامی امکانات داخلی برای تولید کالای مرغوب و رفع نیاز جامعه را هم زمان مد نظر قرار داد. وی معتقد بود در این مسیر دستیابی به این امر مهم، پس از تولید داخلی، گروهی باید مردم را نسبت به این تولیدات آگاه ساخته و ایشان را برای خرید این کالا ترغیب کنند و پس از آن منع ورود کالای خارجی به ایران باید در دستور کار قرار گیرد.3
مقابله های آقا نجفی با کالاهای خارجی سبب شد که سه ضلع استبداد محلی، استبداد مرکزی و استعمار یعنی ظل السلطان، ناصرالدین شاه و انگلیس به این نتیجه برسند که آقا نجفی را به تهران منتقل کنند. وی در تهران تیغ انتقادات خود را به سمت حکومت مرکزی گرفت که این مسأله موجب بازگرداندن وی به اصفهان شد.
طبیعتا اقدامات آقا نجفی مورد توجه «ظل السلطان» حاکم اصفهان که آشکارا با انگلیس در ارتباط بود و به دفعات از مقامات این کشور رشوه دریافت کرده بود، قرار نگرفت و بیم وجود آقا نجفی در اصفهان برای انگلیس و کالاهای موجود این کشور باعث شد تا فشارها بر این عالم مبارز تشدید شود. با این حال وی به همراه برادر خود توانست سایر علمای برجسته اصفهان را در مسیر حمایت از تولید داخلی و مقابله با واردات و تولیدات خارجی همراه سازد؛ تا جاییکه حکم تحریم کالای فرنگی در اصفهان از سوی وی صادر شد. به دنبال اقدامات آقا نجفی، سایر علمای اصفهان نیز به تبعیّت از وی فتواهایی با عنوان ترغیب مردم به استفاده از کالای داخلی و تحریم کالای خارجی صادر کردند.
مقابله‌‌های وی با کالاهای خارجی سبب شد که سه ضلع استبداد محلی، استبداد مرکزی و استعمار یعنی ظلالسلطان، ناصرالدینشاه و انگلیس به این نتیجه برسند که آقا نجفی را به تهران منتقل کنند، ولی این انتقال و فشار نه تنها موجب کناره‌‌گیری وی از اقدامات خود نشد بلکه در تهران علاوه بر تربیت شاگردانی مبارز و عالم، تیغ انتقادات خود را به سمت حکومت مرکزی گرفت که این مسأله موجب بازگرداندن وی به اصفهان شد.4
در کنار مقابله با مصرف تولیدات خارجی و تأکید بر تولید داخلی از سوی آقا نجفی، وی نقش بسیار مهمی در مبارزه با استعمال دخانیات نیز ایفا کرد. تا جاییکه در زمان حیات ایشان، اصفهان به عنوان یکی از شهرهای اصلی در خط مقدم مبارزه با استعمال دخانیات قرار داشت. تلاشهای آقا نجفی در اصفهان برای مبارزه با استعمار و مقابله با مصرف تولیدات خارجی، باعث شد تا ناصرالدین شاه نامهای خطاب به ظلالسلطان حاکم اصفهان بدین شرح بنویسد: «این روزها بعضی اخبارات از اصفهان به عرض رسیده که خیلی جای تعجب و حیرت است که چرا مردم بی‌جهت و سبب، آسودگی و امنیت خود را کنار گذاشته دنبال این نوع کارهای خطرناک می‌روند. مثلا به عرض رسیده که مردم بر ضد رعایای خارجه و فرنگیان حرف می‌زنند و همچنین علمای اعلام، استعمال دخانیات را حرام دانسته‌اند و همچنین در فقره بانک مزخرفات می‌گویند.»5 اینچنین نامهای از سوی شاه کاملا گواه تأثیرات عالم مبارز اصفهانی در مبارزه با استعمار و استبداد و مقابله با مصرف تولید خارجی است.
شرکت اسلامیه
سخن از تشکیل شرکت اسلامیه برای نخستین بار توسط آقا نجفی اصفهانی در یکی از خطبه‌های وی در مسجد جامع سلطانی اصفهان شنیده شد. منظور از تاسیس شرکت اسلامیه در واقع ترویج و تشویق مردم به مصرف کالای ایرانی در مقابل تولیدات خارجی بود. این رویکرد با توجه به شرایط سخت اقتصادی کشور به عنوان تنها راه برای خروج از کشور از وضعیت که بدان مبتلا بود، از سوی برادران نجفی اصفهانی مطرح شد. توجه ویژه آقا نجفی اصفهانی به مسائل اجتماعی، سیاسی و به خصوص اقتصادی ایران دوره قاجار به حدی بود که روزنامه معروف «ثریا» در یکی از شماره‌های خود، مرحوم آقا نجفی اصفهانی را سرآغاز تاریخ ترقی ایران معرفی کرد.6
شروع فعالیّتهای شرکت اسلامیه با توجه به منابع موجود در ایران، متمرکز در صنعت نساجی بود. در واقع این شرکت در آغاز با توجه به فشارهایی که از طرف دربار و نیز دولت انگلیس به آن وارد میشد با هدف تولید برخی محصولات-آن هم به صورت محدود-پا گرفت ولی با توجه به استقبال خوب مردم و نیز برای رفع سایر نیازهای کشور، برنامه‌هایی همچون تأسیس مدرسه، بیمارستان و حتی راه‌آهن نیز در دستور کار بانیان این شرکت قرار گرفت. حرکت به سمت احداث این بناها، نیات خیر موسسان شرکت را برای مردم بیشتر هویدا ساخت؛ به طوری که به تدریج آحاد جامعه متوجه شدند که محور فعالیّتهای شرکت الاسلامیه به حوزه اقتصاد محدود نمی‌شود بلکه مسائل فرهنگی و اجتماعی نیز قسمت مهمی از برنامه‌هایشان را در بر گرفته است.
تلاشهای برادران نجفی در راه گسترش این شرکت بدان جا رسید که وسعت فعالیّتهای آنها بسیار افزایش یافت و چنان تأثیر مثبتی در مردم -چه از نظر رفع نیازهایشان و چه از جهت ایجاد روحیه خودباوری- به وجود آورد که اکثر رسانه‌های داخلی از جمله روزنامه‌های «حبل المتین»، «ثریا» و «حکمت» تمام قد از فعالیتهای این شرکت دفاع کردند.
به تدریج حجم تولیدات شرکت اسلامیه به حدی افزایش پیدا کرد که علاوه بر داخل کشور، برخی از محصولات به کشورهایی از جمله هند، آذربایجان، مصر و روسیه نیز صادر شد و برای انجام هرچه بهتر این امور، افرادی در هر کدام از این کشورها به عنوان نماینده شرکت اسلامیه مشغول به فعالیّت شدند. اتفّاقی که شاید تا پایان دوره قاجار و حتی اوایل سلطنت پهلوی نیز، دیگر در ایران رخ نداد. با وجود موفقیت روز افزون شرکت اسلامیه، انگلیس به عنوان بزرگترین شریک تجاری دربار قاجار با حمایت کامل شاه ایران در برخی موارد سعی در ایجاد اخلال در روند این شرکت نمود که سرانجام توانست به تدریج فعالیت شرکت را کاهش و در نهایت موجبات انحلال آن را فراهم کند.7
بدین ترتیب اقدامات و تلاش روز افزون آقا نجفی اصفهانی به همراه برادرش حاج نورالله در خصوص مسائل اجتماعی و اقتصادی در ایران، به عنوان یک حرکت نو و کاملا سیستماتیک در دوران قاجار مطرح شد؛ به گونه‌ای که نمونه آن را می‌توان فقط در عصر مدرن و از سوی شرکتهای بزرگ مشاهده کرد. طرح ارائه شده از سوی عالم مبارز اصفهانی، بدون شک نخستین نسخه اقتصاد مقاومتی در ایران است که همزمان بر دو محور مقابله با مصرف تولیدات خارجی و تلاش برای تولید داخلی و معرفی آن به مردم و صادرات آن به دیگر کشورها استوار شد ولی متأسفانه با بی‌تدبیری حکومت قاجار و اخلال انگلیس در امور این شرکت، دوام زیادی نیافت و پس از چندی از ادامه حیات بازماند.
1. محمدباقر کتابی، رجال اصفهان، اصفهان، انتشارات گلها، 1375، ج1، ص 171.
2. محمدباقر کتابی،همان، ص 176.
3.موسی نجفی،اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج‌آقا نورالله اصفهانی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، 1378، ص41.
4. محمدحسن رجبی، علمای مجاهد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص 18.
5.ابراهیم صفایی، اسناد سیاسی دوره قاجار، بیجا، بینا، بیتا، ص 13.
6.موسی نجفی، همان، ص 41.
7.موسی نجفی، همان، ص 35. https://iichs.ir/vdcd2f056yt0x.a2y.html
