محمد شاه - تصاوير بزرگ

مهشید موسوی

محمد شاه سومین پادشاه سلسله قاجار فرزند عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه بود که پس از مرگ پدر و در زمان حیات فتحعلی شاه به ولیعهدی منصوب گردید. همین که خبر مرگ فتحعلی شاه در تبریز به محمد میرزا رسید در همان شهر تاجگذاری کرد، سپس با سپاهیان خود از تبریز به طرف تهران حرکت نمود. در نزدیکی پایتخت با سپاهیان سلطان علی میرزا ظل‌السلطان عموی خود روبه رو شد. ولی لشکریان ظل السلطان به زودی شکست خورده و متلاشی شدند. در ضمن یکی دیگر از عموهای محمد شاه یعنی حسنعلی میرزا (فرمانفرما) در شیراز خود را پادشاه خواند، ولی قوای محمد شاه سپاهیان او را در جنوب قمشه در هم شکستند.

محمد شاه در آغازسلطنت قائم مقام فراهانی را که در تبریز سمت پیشکاری و وزارت او را داشت به صدراعظمی منصوب کرد. ولی کمتر از یکسال بعد به تحریک و سعایت سرجان کمپبل وزیر مختار وقت انگلیس در ایران دستور بازداشت و قتل آن مرد بزرگ را داد. یحیی دولت آبادی درباره قتل قائم مقام می نویسد:
... بالجمله پنج یا شش روز قائم مقام را در حوضخانه زیرزمین نگارستان نگاه داشتند. برای تحلیل بردن قوای جسمانی او و اینکه شاید از گرسنگی بمیرد، از دادن غذا به او خودداری کردند، تا شب آخر "صفر اسمعیل خان قراجه داغی" که از اشقیا و سرهنگ فراشخانه و میر غضب باشی بود با چند میر غضب وارد حوضخانه شده و بر سر او ریخته بالاخره دستمالی در حلقش فرو برده و او را خفه کردند. ...

قتل میرزا ابوالقاسم قائم مقام، بزرگترین جنایتی بود که در دوران سلطنت محمد شاه اتفاق افتاد. وی به تصدیق دوست و دشمن مردی توانا و دانا و وطن خواه بود و پادشاه قاجار می توانست بخوبی از دانش و بینش وی در کار مملکت بهره بگیرد.

پس از قتل قائم مقام، محمد شاه معلم سابق خود حاج میرزا آقاسی را به صدارت منصوب کرد. در دوران صدارت او محمد شاه به تحریک روسها به هرات لشکرکشی کرد ولی به علت مخالفت شدید انگلیسیها در این جنگ شکست خورد.

لشکرکشی برای فتح هرات و تسلط بر افغانستان یکی از مهم ترین وقایع دوران سلطنت سومین پادشاه قاجار است که پیامدهای ناگواری برای ایران و ایرانیان به بار آورد و رسوایی شکست در این جنگ و گردن نهادن به شرایط خفت بار انگلیسیها که راه مداخلات بعدی آنان را در ایران هموار ساخت میراثی بود که محمد شاه و صدراعظمش برای جانشینان خود بر جای گذاشتند.

شکست در جنگ و تحریکات انگلیسیها و بروز طاعون و وبا در ایران و عدم کفایت حاج میرزا آقاسی در مقابله با این مشکلات، هرج و مرج و آشفتگی شدیدی در ایران بوجود آورد و در این میان خود محمد شاه که علیل و مریض بود در سال 1226 هجری شمسی پس از چهارده سال و سه ماه سلطنت در سن 43 سالگی در گذشت. وی به هنگام مرگ 9 اولاد داشت که پنج تن آنان پسر و چهار تن دختر بودند. در میان زنان محمد شاه مهد علیا از زنان مقتدر دربار و در امر عزل و نصب افراد دخالت کامل داشت و در اداره امور مملکت اعمال نفوذ می کرد. او دارای یک پسر و یک دختر بود که اولی ناصرالدین میرزا ولیعهد محمد شاه که پس از مرگ پدر به پادشاهی رسید و دومی ملک زاده عزت‌الدوله که بعدها به همسری میرزا تقی خان امیرکبیر درآمد. فرزندان دیگرش عبارت بودند از عباس میرزا، عبدالصمد میرزا، محمدتقی میرزا، ابراهیم میرزا، آسیه خانم، عذرا خانم و زهرا خانم بودند.