بلدیه از دوره قاجار تا پهلوی اول

بلد به معنای شهر، بلدیه نام قدیم شهرداری است و در لغت‌نامه دهخدا به معنی" موسسه‌ای در هر شهر که در کار نظافت و خوبی آب و نان و چراغ و سوخت و خواربار صحت نظر دارد." پیش از تشکیل بلدیه مردم هر شهر طبق آداب و رسوم و اعتقادات شخصی و دینی بدون مداخله حکومت خدمات شهری را انجام می‌دادند و هر کس جلو خانه و دکان خویش را تمییـز می‌کرد.

اولین نظم امور شهری در دوره ناصرالدین شاه قاجار به اجرا درآمد و اداره‌ای به نام "اداره احتسابیه" که اعضای آن را محتسب می‌نامیدند تاسیس گردید، این اداره دارای دو شعبه بود "احتساب" و"تنظیف" که در هر کدام عده‌ای نایب، فراش و سپور خدمت می‌کردند. وظیفه اداره احتسابیه حفظ و تامین نظافت شهر بود که هم وظایف نظمیه و هم امور شهری را انجام می‌داد. افراد زیادی مصدر امور احتسابیه بودند از جمله: محمودخان کلانتر، محمود خان احتساب‌الملک، چراغعلی خان سراج‌الملک، آقاعلی آشتیانی امین حضور، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، کنت دومونت فرت، محمد میرزا قاجار قوانلو (کاشف‌السلطنه)، میرزا عباس خان مهندس‌باشی مشاورالدوله ...

پس از استقرار مشروطیت اولین بلدیه قانونی تهران از سوی مجلس شورای ملی هنگام نیابت سلطنت علیرضا خان عضدالملک قاجار به ریاست دکتر خلیل اعلم‌الدوله ثقفی در عمارتی واقع در سبزه میدان تاسیس شد. در واقع اولین بلدیه رسمی در زمان مظفرالدین شاه قاجار پایه‌گذاری شد و هدف آن "حفظ منافع شهرها و ایفای حوائج اهالی شهرنشین اعلام شد".

بر طبق قانون بلدیه (مشتمل بر 108 ماده که در سال 1286 شمسی به تصویب رسید) ریاست بلدیه بر عهده رئیس انجمن بلدیه بود که از میان اعضای انجمن با اکثریت آراء انتخاب می شد ولی بعداً ریاست اداره بلدیه زیر نظر وزارت داخله انجام وظیفه می‌کرد، اولین شخصی که بدین طریق حکم ریاست بلدیه تهران را گرفت ابراهیم خان یمین‌السلطنه بود (از سال 1292 تا 1299 شمسی).

پس از کودتای 1299 با روی کار آمدن سید ضیاءالدین طباطبایی رئیس‌الوزرا اداره بلدیه از حالت انجمن شهری خارج شد و به صورت "شهرداری" وابسته به دولت شد و ریاست این تشکیلات زیر نظر ریاست وزرا قرار گرفت.

در سال 1300 شمسی گاسپار ایپکیان از سوی سید ضیاء رئیس بلدیه تهران شد، وی اقدامات مهمی در تهران انجام داد از جمله تامین روشنایی خیابانهای امیریه، لاله‌زار، استانبول... در این زمان ساختمان بلدیه در قسمت شمالی میدان توپخانه بنا شد که تا اوایل دهه 40 پا برجا بود. در سال 1302 شمسی کریم آقا بوذرجمهری شهردار تهران شد و به مدت طولانی در این سمت باقی ماند (1302- 1312ش) او با تلاش بسیار تهران را از شهر قدیمی به شهر جدیدی تبدیل کرد، ولی متاسفانه ویران کردن دروازه‌های تهران در زمان او صورت گرفت.

لازم به ذکر است سال 1309 شمسی نقطه عطفی در تاریخ بلدیه محسوب می‌شود زیرا قانون بلدیه 1325 قمری ملغی و قانون دیگری جایگزین آن می‌ شود و انجمن بلدی و تشکیلات بلدیه با وظایف و تعاریف جدیدی روبه‌رو شد و ریاست بلدیه را وزارت کشور (وزارت داخله) منصوب می‌نمود و انجمن بلدی استقلال خود را از دست داده به عنوان بازوی کمکی دولت در اجرای طرحهایش عهده‌دار امور بود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
راهنمای کتاب، سال 2، 1350.
شهری، جعفر. تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج 5، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1368 .
شهیدی مازندرانی، حسین. سرگذشت تهران، ج1، تهران، راه مانا، 1383.
محبوبی اردکانی، حسین. تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، ج 2، تهران، دانشگاه تهران، 1354- 1368.
مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، ج3، تهران، علمی، 1324- 1326.