میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان

رزیتا میری

میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان از مشاهیر و وزرای عهد قاجاریه در سال 1275ق در تهران متولد شد. پدرش میرزا ابراهیم آقا امین‌السلطان از رجال دوره ناصری مقام وزارت داخله و دربار را به عهده داشت. وی تحصیلات خود را در زمینه‌های ادبیات فارسی و علوم مختلف نزد معلمین خصوصی فراگرفت و در نظم و نثر صاحب نظر گردید. در سال 1288ق در زمان حیات پدرش، ملقب به ” صاحب جمع“ بود و سپس ملقب به ” امین‌الملک“ شد و پس از فوت پدر، مشاغل و مناصب او را عهده‌دار گردید. در سال 1300ق با سمت وزیراعظم کارهای وزارت دربار و داخله به او محول شد و از آن پس ملقب به ”امین‌السلطان“ شد. امین‌السلطان جوان هنگام صدارت میرزا یوسف مستوفی‌الممالک کارهای صدارت را نیز در دست داشت و پس از فوت نامبرده، امین‌السلطان صدراعظم ناصرالدین شاه شد و تمام امور سیاسی و اداره کشور را در دست گرفت. در سال 1306ق امین‌السلطان مقدمات سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا را فراهم ساخت و وی را همراهی کرد و در این سفر بود که امین‌السلطان در اعطای ” امتیاز انحصار توتون و تنباکوی ایران“ به ماژور تالبوت نقش مهمی را ایفا کرد، هر چند اجرای این امتیاز با مخالفت علما و مردم روبه رو گردید و ملغی شد. امین‌السلطان در مدت وزیراعظمیش در دوره ناصری غیر از امتیاز انحصار دخانیات ایران، امتیازات متعددی به بیگانگان داد از جمله: ” قرارداد لاتاری“، ” امتیاز کشتیرانی در رود کارون“، ” تأسیس بانک شاهی“ و ” استخراج معادن“ را به انگلیس داد که تفصیل این امتیازات در این مجمل نمی‌گنجد.

امین‌السلطان تا سال 1313ق که واقعه قتل ناصرالدین شاه در حرم شاهزاده عبدالعظیم اتفاق افتاد، صدراعظم ناصرالدین شاه بود، نامبرده مرگ شاه را با ترفند خاصی تا جلوس مظفرالدین میرزا ولیعهد به تخت سلطنت مخفی نگاه داشت. در دوره مظفرالدین شاه تا سال 1314ق در مقام صدارت باقی ماند. ولی بر اثر دسایس درباریان و اطرافیان شاه معزول و به قم تبعید شد و به جای او امین‌الدوله صدراعظم گردید. در سال 1317ق با توجه به مشکلات اقتصادی ایران مظفرالدین شاه عزم سفر به اروپا نمود. چون امین‌الدوله مقدمات سفرش را مهیا نکرد او را از صدارت عزل و تبعید کرد و امین‌السلطان را از قم به تهران فراخواند و او با عنوان ”اتابک اعظم“ صدراعظم ایران شد و تا آخر سال 1321ق در این سمت باقی ماند. اتابک اعظم به منظور تأمین خواسته شاه جهت سفر به اروپا دست به دامن بانک استقراضی روس شد و از بانک مزبور مبلغ 5/22 میلیون منات طلا با بهره 5% تقاضای وام نمود. ضمانت پرداخت این وام منوط به ”عواید گمرکی ایران به استثنای گمرکات فارس و بنادر جنوب “ بود. با واگذاری این وام عملاً شریان اقتصادی کشور تحت کنترل روس قرار گرفت و موجب اعتراض بازرگانان ایرانی قرار گرفت و بعدها این امر یکی از زمینه‌های انقلاب مشروطه را فراهم ساخت.

هنوز مدت زیادی نگذشته بود که در سال 1320ق شاه بار دیگر به بهانه بیماری خویش سفر خود را به اروپا آغاز نمود. این بار هم اتابک اعظم برای تأمین هزینه سفر شاه از بانک استقراضی روس مبلغ ده میلیون منات طلا وام گرفت و ”امتیاز راه‌آهن جلفا به قزوین“ را به روس واگذار کرد. مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم با حرکتهایی بر ضد اتابک رو به رو شد، و عواملی چون افلاس مالی کشور، عدم پرداخت حقوق کارکنان دولت، وامخواهی از بانک استقراضی روس و اعطای امتیازات گوناگون به بیگانگان باعث شد اتابک اعظم از مسند قدرت برکنار شود و به جای او عین‌الدوله به صدارت منصوب شد. در این برهه از زمان اتابک اعظم به بهانه سفر حج از کشور خارج شد و به سفر دور دنیا پرداخت و پس از دیدار از کشورهای مختلف جهت ادای مراسم حج عازم عربستان شد و دوباره به اروپا بازگشت و تا سال 1325ق در اروپا زیست. تا اینکه پس از مرگ مظفرالدین شاه فرزندش محمدعلی میرزا قاجار به تخت سلطنت جلوس نمود. با اصرار محمدعلی شاه، اتابک اعظم به ایران فراخوانده شد و به مقام نخست‌وزیری منصوب گردید. حدود چهار ماه نخست‌وزیر و وزیر کشور بود تا در روز 21 رجب 1325ق در حالی که با سید عبدالله بهبهانی از مجلس خارج می‌شد در صحن بهارستان با ضرب گلوله عباس آقا صراف تبریزی به قتل رسید و ضارب هم پس از دستگیری اقدام به خودکشی کرد. جنازه اتابک به قم حمل و در مقبره اختصاصی خویش به خاک سپرده شد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع و مأخذ:

1. مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، تهران، کتابفروشی زوار، 1347. ج 2.
2. باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار، 1380. ج 1.
3. ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه : اتابک. [بی جا، بی نا، 1345].
4. محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، تهران، وحید، 1349.