تحریم تنباکو - تصاوير بزرگ

رزیتا میری

ناصرالدین شاه چهارمین پادشاه سلسله قاجار نزدیک نیم قرن از تاریخ 14 شوال 1264ق تا 17 ذی‌القعده 1313ق در ایران سلطنت کرد، وی علاقه بسیاری به شکار، گردش و سیر وسیاحت به نقاط مختلف کشور داشت، چندین سفر کوتاه و بلند به داخل و خارج کشور نمود. جمعاً سه بار به اروپا سفر کرد و در هر بار امتیازات بی‌شماری به بیگانگان می‌داد، خصوصاً در سفر سوم خویش امتیاز توتون و تنباکو و همچنین بانک شاهی را به دولت انگلستان داد. سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1306ق بنابه دعوت رئیس‌جمهور فرانسه و به بهانه دیدن نمایشگاه بین‌المللی پاریس انجام شد. شاه به اتفاق میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان صدراعظم و همراهان قبل از ورود به فرانسه رهسپار لندن شد و در آنجا مورد استقبال مقامات انگلیسی قرار گرفت و در میهمانیهای رسمی که به افتخار ورودش برگزار می‌شد شرکت می‌کرد، در یکی از این میهانیها که در شهر برایتون برگزار شد ناصرالدین شاه با یکی از دوستان لرد سالیسبوری نخست‌وزیر انگلیس به نام « جرالد تالبوت» آشنا شد.

تالبوت اطلاعاتی در زمینه توتون و تنباکوی ایران از اعتمادالسلطنه کسب نمود و با همکاری امین‌السلطان موافقت شاه را نسبت به کسب امتیاز توتون و تنباکو و صدور دخانیات ایران جلب کرد. از طرفی ملکه ویکتوریا برای جلب نظر همراهان شاه ازجمله امین‌السلطان و اعتمادالسلطنه به هر کدام نشانها و هدایایی اهدا کرد و مقدمات کار جهت اخذ امتیازات اقتصادی آماده گردید. پس از بازگشت ناصرالدین شاه و همراهان به ایران، تالبوت جهت تأسیس شرکت (کمپانی رژی) برای انحصار امتیاز توتون و تنباکو به تهران آمد.

امین‌السلطان صدراعظم به شاه اظهار داشت که بابت امضای قرارداد بیست و پنج هزار لیره پاداش خواهد گرفت و نیز هر سال پانزده هزار لیره هم عایدش خواهد شد، در این زمینه امین‌السلطان و کامران میرزا نایب‌السلطنه رشوه‌های کلانی دریافت نمودند.

بنابر این در 28 رجب سال 1308هـ . ق. امتیاز توتون و تنباکوی ایران به مدت 50 سال در اختیار تالبوت و شرکای او قرار گرفت. برطبق این قرارداد: «اجازه‌نامچه‌ای برای فروش و معامله و غیره توتون و تنباکو و سیگار ... حق خالص صاحبان این امتیاز است و احدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه‌نامه‌جات مزبور را ندارند.»

در آن زمان معیشت بسیاری از مردم از طریق فروش توتون و تنباکو تأمین می‌شد و زارع و تاجر هیچ نوع اختیاری در تولید و فروش این محصول نداشتند. بنابر این رفته رفته موج اعتراضات در نقاط مختلف ایران خصوصاً شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، تبریز... آغاز شد.

و برخی از تجار از فروش محصول خود به شرکت رژی خودداری کردند. در فارس که گفته می‌شود مرغوبترین تنباکوی ایران را داشت بعضی از تجار محصول خود را برای اینکه به دست بیگانه ندهند به آتش کشیدند. پس از اوج گرفتن مخالفت و درگیری، اقشار مختلف مردم به علمای دینی در شهرهای مختلف رجوع کرده و کسب تکلیف نمودند؛ به طور مثال در اصفهان به آیت‌الله نجفی اصفهانی، در شیراز به سیدعلی‌اکبر فال اسیری، در تهران به شیخ فضل‌الله نوری و میرزاحسن آشتیانی، در تبریز به میرزا جواد مجتهد تبریزی متوسل شدند.

میرزا حسن آشتیانی با آیت‌الله محمدحسن شیرازی مکاتبه و کسب تکلیف نمود، آیت‌الله شیرازی ابتدا نامه‌ای به ناصرالدین شاه ارسال نمود و به شاه در مورد عدم سپردن سرمایه مملکت به دست بیگانه هشدار داد، ولی شاه به هشدارهای وی ترتیب اثر نداد.

آیت‌الله شیرازی حکم به تحریم استعمال تنباکو را بدین شرح اعلام نمود:

”بسم‌الله الرحمن الرحیم الیوم استعمال تنباکو و توتون بِایِ نحوه کان در حکم محاربه با امام زمان عجل الله تعالی فرجه است.“

با توجه به اعتقادات دینی و مذهبی مردم، همه اقشار مختلف از حکم نامبرده استقبال نمودند، حتی درباریان خصوصاً زنان حرمسرای ناصرالدین شاه این حکم را لازم‌الاجرا دانستند.

در نتیجه شاه به رفع انحصار داخله پرداخت ولی مردم دست از مبارزات خود برنداشتند، تا اینکه شاه وادار به لغو قرارداد شد. این خود پیروزی بزرگی برای مردم به پشتوانه روحانیت بود، و ناصرالدین شاه به اهمیت جایگاه روحانیت در بین مردم پی برد و از آن پس مردم جرئت دخالت در تعیین سرنوشت خویش را پیدا نمودند. این حرکت زمینه‌ساز حرکتهای بعدی به ویژه مشروطیت بود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع و مأخذ:
1. حسین آبادیان، اندیشه دینی و جنبش ضد رژی در ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1376.
2. ابراهیم تیموری، عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تهران، اقبال، 1332.
3. ابراهیم تیموری، قرارداد 1980 رژی تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، تهران، کتابهای جیبی، 1361.

تحریم تنباکو

6761- 1ع
ناصرالدین شاه قاجار

تحریم تنباکو

455- 8ع
ناصرالدین شاه قاجار در سفر سوم خویش به اروپا به همراه جمعی از مقامات ایرانی و خارجی در لندن 1. ناظم‌الدوله (میرزا ملکم خان) 2. علی‌اصغر امین‌السلطان 3. ناصرالدین شاه قاجار 4. ابوالقاسم ناصرالملک 5. مهدی وزیر همایون 6. مهدی مجدالدوله

تحریم تنباکو

108- 124ط
علی‌اصغر خان امین‌السلطان صدراعظم ناصرالدین شاه به همراه عده‌ای از مقامات و رجال و خدمه 1. علی‌اصغر امین‌السلطان 2. غلامحسین غفاری (صاحب اختیار)

تحریم تنباکو

3874- 1ع
مرکز انحصار توتون و تنباکوی ایران در تهران

تحریم تنباکو

3247- 1ع
ناصرالدین شاه قاجار به همراه عده‌ای از رجال و خدمه خود در شکارگاه دوشان تپه در سال 1310ق 1. ابوالحسن اردلان 2. ناصرالدین شاه قاجار 3. غلامعلی عزیزالسلطان 4. اکبر سیف‌السلطان