روایتگری عاشورا در قاب تصویر - تصاوير بزرگ

زهرا کولیوند

تعزیه یا شبیه‌خوانی یکی از نمایشهایی است که از گذشته در ایران رواج داشته است. درباره اینکه تاریخ پیدایش آن به چه زمانی بازمی‌گردد میان تاریخ‌نویسان و پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد، اما هیچ تردیدی نیست که در دوره صفویه پوشیدن لباسهایی مانند مجاهدان کربلا و ساخت تابوتها و همراه کردن کودکانی در نقش اسیران این واقعه در مراسم عزاداری محرم متداول بوده است.1 این مراسم در دوره قاجار به دلیل حبّی که شاهان قاجاری به ائمه اطهار و به‌ویژه امام حسین(ع) داشتند، گسترش یافت. ازآنجاکه عزاداری برای امام حسین(ع) و یاران بزرگوارشان علاوه بر جنبه مذهبی و اعتقادی، جنبه سیاسی نیز داشت، برای شدت و ضعف در برگزاری این مراسم می‌توان عوامل سیاسی را نیز جست؛ زیرا سوگواری آن حضرت در تحولات و جنبشهای سیاسی تاریخ اسلام تأثیر بسیاری داشته است. نمونه این تأثیرگذاری را در جنگهای ایران و روس در دوره فتحعلی‌شاه می‌توان جست که جهانگیرمیرزا درباره آن چنین نوشته است: «چون ماه محرم هزار و دویست و چهل و دو داخل شد، برای تعزیه جناب سیدالشهدا (علیه‌السلام) تکایا بسته، علمای اعلام و مجتهدین ذوی‌الاحترام مثل جناب آخوند حاجی ملامحمد نراقی و جناب آخوند ملا محمد دامغانی بعد از ذکر مصیبت حضرت سیدالشهدا، لشکریان منصور را به جهاد ترغیب فرموده، شوری در میان لشکر منصور می‌انداختند و دسته‌دسته و فوج‌فوج لشکریان اسلام از مجلس وعظ برخاسته به خدمت نایب‌السلطنه عباس‌میرزا آمده اظهار شوق و تعهد یورش و بی‌باکی را از کشته شدن و کشتن می‌کردند».2

نماد توجه به سوگواری امام حسین(ع) و رواج مراسم شبیه‌خوانی در دوره ناصرالدین‌شاه تکیه دولت بود که به منظور اجرای این مراسم احداث شده بود. توجه به این مراسم مذهبی در دوره یادشده فقط تغییر کمّی آن را در پی نداشت، بلکه باعث تغییر و تحولاتی از نظر اجرایی نیز در آن شد. یکی از تغییرهای تعزیه دوره ناصری این بود که نقش اشقیا و مخالف‌خوانها بیشتر شد؛ حال‌آنکه در تعزیه‌های قدیم، اشقیا و مخالف‌خوانان، نقش و تاثیر اندکی در تعزیه داشتند؛ همچنین از این زمان به بعد، مکالمه‌ها در تعزیه کوتاه‌تر و حرکت و عمل بیشتر شد. «تقابل و توازی نسبی نقش متضاد یا خوب و بد در تعزیه سبب شد بر جنبه‌های درامی و نمایشی تعزیه افزوده شود و تعزیه تا اندازه‌ای از حالت ساده و تراژدیک محض بیرون آید.»3 از ویژگیهای دیگر این دوره برگزاری تعزیه‌خوانیهای مخصوص زنان بود. شبیه‌خوانهای این تعزیه‌ها از زنان، و تماشاگران آن، زنان دربار، خواجه‌سرایان و پسران نابالغ بودند.4

در دوره پهلوی برگزاری مراسم مذهبی با مخالفتهایی روبه‌رو شد که علت آن را باید در ماهیت انگیزشی و فلسفه این مراسم جست. در این دوره و به‌ویژه در عصر رضاشاه، به دلیل فقدان حمایت دولتی و حتی مخالفت با برگزاری تعزیه و نیز تخریب تکیه دولت، جنبه مردمی این مراسم بیشتر شد. البته در دوره قاجار نیز با وجود نقش حکومت در برپایی مراسم سوگواری و شبیه‌خوانی، تکیه‌های مردمی نیز حضور پررنگی در مراسم ماه محرم داشتند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. پیترو دلاواله، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه شجاع‌الدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348، ص 125.
2. جهانگیرمیرزا، تاریخ نو (شامل حوادث دوره قاجار) از سال ‎۱۲۴۰ تا ‎۱۴۶۷ قمری، تهران، کتابخانه علی‌اکبر علمی و شرکاء، 1327، صص 29 ـ 30.
3. رضا رمضان نرگسى، «عزادارى در عصر قاجار»، تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، سال سوم، ش 1 (بهار 1385): http://tarikh.nashriyat.ir
4.همان‌جا.

چند تن از کودکان با جواهر و لباس مخصوص از اندرونی ناصرالدین‌شاه قاجار که برای شرکت در مراسم تعزیه‌خوانی تکیه دولت حاضر شده‌اند

شماره آرشیو: 6382-4ع

مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی در تکیه دولت تهران، در دوره ناصری

شماره آرشیو: 4749-1ع

تعزیه و شبیه‌خوانی در دهه محرم در دوره قاجاریه

شماره آرشیو: 60585-275م

اعضای یک گروه از تعزیه‌گردانهای تهران قدیم: قربان‌خان حاجی بارک‌الله، سید احمدخان، حاجی حسن قاجار؛ یزیدخوان، میرزا رحیم؛ عباس‌خوان، میرزا رحیم؛ اشقیاخوان

شماره آرشیو: 3806-1ع

صادق‌خان از غلام‌بچه‌های ناصرالدین‌شاه قاجار، در لباس تعزیه

شماره آرشیو: 1962-124ط

ملاعلی از تعزیه‌خوانهای دوره ناصری، در لباس تعزیه

شماره آرشیو: 1963-124ط

علیرضاخان عضدالملک در جوانی، در کنار جمعی از تعزیه‌خوانهای دوره قاجار

شماره آرشیو: 2733-124ط

حضور عده‌ای از مردان و زنان در تکیه دولت تهران برای تماشای مراسم تعزیه در اواخر دوره قاجاریه

شماره آرشیو: 388-8ع

گروهی از تعزیه‌خوانان و زنان حاضر در تکیه دولت تهران جهت تماشا در اواخر دوره قاجاریه

شماره آرشیو: 385-8ع

مراسم تعزیه‌خوانی و عزاداری در ایام محرم، در اواخر دوره قاجاریه در تهران

شماره آرشیو: 1-447-124ط

مراسم تعزیه به مناسبت ایام ماه محرم در سال 1300ش در چهارباغ اصفهان

شماره آرشیو: 60809-275م

مراسم عزاداری و تعزیه در ایام ماه محرم در اصفهان (سال 1315)

شماره آرشیو: 60808-275م

مراسم تعزیه در یکی از روستاها

شماره آرشیو: 2418-747س

مراسم تعزیه در یکی از روستاها

شماره آرشیو: 2419-747س

مراسم تعزیه در یکی از روستاها

شماره آرشیو: 2420-747س

گروهی از تعزیه‌خوانها در حال اجرای نمایش تعزیه

شماره آرشیو: 269-124ط

یک گروه تعزیه‌خوان

شماره آرشیو: 4176-7ع

مراسم تعزیه

شماره آرشیو: 9246-7ع

گوشه‌ای از مراسم تعزیه‌خوانی در یکی از شهرهای استان اصفهان

شماره آرشیو: 9134-4ع

https://iichs.ir/vdci.ya5ct1a3ybc2t.html