جنگ فرکانس‌ها

دولت‌های روس و انگلیس در 3 شهریور ۱۳۲۰ مرزهای ایران را از شمال و جنوب در نوردیدند و ایران را با وجود اعلام بی‌‍‌طرفی به اشغال خود درآوردند. در این شرایط رضاشاه که در واپسین سال‌های حکومتش کوشیده بود با توجه به شرایط بین‌المللی به آلمان نازی نزدیک شود به ناچار، تن به شرایط اشغالگران داد و با صدور فرمان ترک مقاومت منتظر ماند تا متفقین آینده او و ایران را رقم بزنند.

هم‌زمان با این رخدادها، آلمان‌ها کوشیدند از طریق رادیو برلین به حمایت از رضاشاه بپردازند و شرایط را برای حضور متفقین در ایران سخت کنند اما در مقابل رادیو لندن و در پی آن رادیو دهلی بی‌کار ننشسته و تلاش کردند رضاشاه را مورد حملات خود قرار دهند. محتوای مطالب رادیو لندن توسط میس لمبتون، وابسته مطبوعاتی سفارت انگلیس در تهران، تهیه می‌شد و شب‌هنگام، مردم ایران آنچه را که از تهران ارسال شده بود از لندن می‌شنیدند. رادیو لندن چنان سخن‌پراکنی می‌کرد که گویی رضاشاه در سال‌های سلطنتش با آنان هیچ رابطه‌ای نداشت.1 انتقاد آنان بیشتر حول زیرپا گذاشتن قوانین مشروطه، بازداشت‌های غیرقانونی، مالیات‌های بدون مجوز و تصرف خارج از قاعده املاک توسط رضاشاه در دوران زمامداری‌اش متمرکز بود.2

متفقین در این دوران درصدد بودند افکار عمومی ایرانیان را که به دلیل سابقه استعماری دولت‌های روس و انگلیس، خاطرات مثبتی از این دو دولت نداشتند و به آلمان‌ها فراتر از رفتارشان، به عنوان دشمن دول مذکور خوش‌بین بودند با خود همراه ساخته و یا حداقل از اقدام تخریبی آن جلوگیری به عمل آورند. از سوی دیگر اخبار پیروزی نیروهای آلمان می‌توانست برای متفقین در خاک ایران دردسرساز شود و برخی از نیروهای اجتماعی را علیه آنها بسیج نماید بر این مبنا آنان خواهان انتشار اخباری از رادیو و روزنامه‌ها بودند که به صلاح سیاست جنگ ایشان باشد. بدین ترتیب متفقین به عنوان مدافعان دنیای آزاد با سلاح سانسور به نبرد با فاشیسم و نازیسم رفتند. اولین اقدامی که متفقین در مقابله با اخبار مخالف اهدافشان انجام دادند این بود که از دولت ایران خواستند روزنامه‌ها و اخباری را که از رادیوهای خارجی دریافت می‌کنند بدون اعمال سانسور چاپ نکند. بر اثر این فشارها دولت ایران مجبور شد تن به ایجاد دایره سانسور جهت کنترل اخبار مطبوعات رادیو بدهد و دایره سانسور در اسفندماه ۱۳۲۰ تشکیل گردید.3

پس از اعمال سانسور بر اخبار و روزنامه‌ها توسط متفقین، این رفتار قیم‌مآبانه تأثیر معکوس بر جامعه ایرانی گذاشت و چنین رفتاری مردم را به سمت رادیو آلمان که در سه نوبت برنامه داشت جذب کرد. در آن روزگار رادیو بیشتر در اتومبیل‌ها و اماکن عمومی وجود داشت؛ لذا متفقین کوشیدند با تحت فشار قرار دادن دولت دسترسی به این رادیو را برای عموم مردم قطع کنند و برای رسیدن به این موضوع به صاحبان اماکن عمومی دراین‌باره تذکرات جدی داده شد و بدین ترتیب صاحبان اماکن عمومی برای از دست ندادن جواز استفاده از رادیو و به تبع آن محروم شدن از خیلی مشتریانی که برای شنیدن اخبار جنگ و برنامه‌های رادیو به این اماکن روی می‌آوردند مجبور بودند موج رادیوهایشان را تنها بر روی امواج رادیوهای تهران و بی‌بی‌سی قرار دهند. در مورد استفاده از رادیو در اتومبیل‌ها نیز سر بولارد در 11 فروردین 1321 به طور رسمی از دولت ایران خواست تا رادیوی اتومبیل‌ها و اتوبوس‌ها در کشور جمع‌آوری شود.4

متفقین در این برهه تنها به کنترل و سانسور مطالب رادیو بسنده نکرده و دراین زمینه کوشیدند با تمسک به پیمان اتحاد میان ایران، انگلستان و شوروی که پس از اشغال ایران میان سه کشور به امضا رسیده بود، زمینه سوء استفاده‌های بیشتری از امکانات موجود در کشور را برای رسیدن به مقاصدشان فراهم سازند.

در دوران اشغال ایران بریتانیایی‌ها و روس‌ها رقابت شدیدی با یکدیگر بر سر پخش برنامه‌های خود در رادیو تهران داشتند تا بدانجا که انگلیسی‌ها حتی کوشیدند با تدریس زبان انگلیسی در رادیو تهران به دنبال اشاعه فرهنگ خود برآیند و در مقابل روس‌ها نیز با پخش برنامه مخصوص کودکان سعی در تأثیرگذاری بر اذهان کودکان ایرانی از طریق داستان‌ها و ادبیات اتحاد جماهیر شوروی داشتند
پیش‌تر اخبار جنگ با زبان روسی و انگلیسی از رادیو تهران پخش می‌شد، اما در این زمان با افزون‌خواهی متفقین، نیروهای انگلیسی درخواستی را به دولت ایران ارائه دادند که بر اساس آن در دو فرصت سی دقیقه‌ای در هفته، آنها می‌توانستند از طریق رادیو تهران برای سربازانشان اخبار و موسیقی پخش کنند. در برابر این زیاده‌خواهی انگلیسی‌ها، روس‌ها هم مترصد شدند تا برای سه نوبت در هفته و در هر نوبت نیم ساعت از طریق این رادیو مطالب ادبی، سیاسی و موسیقی را که توسط خانه فرهنگ روس‌ها در تهران تهیه می‎‌شد به زبان فارسی پخش کند.5

در دوران اشغال ایران بریتانیایی‌ها و روس‌ها رقابت شدیدی با یکدیگر بر سر پخش برنامه‌های خود در رادیو تهران داشتند تا بدانجا که انگلیسی‌ها حتی کوشیدند با تدریس زبان انگلیسی در رادیو تهران به دنبال اشاعه فرهنگ خود برآیند و در مقابل روس‌ها نیز با پخش برنامه مخصوص کودکان سعی در تأثیرگذاری بر اذهان کودکان ایرانی از طریق داستان‌ها و ادبیات اتحاد جماهیر شوروی داشتند. این شرایط ادامه داشت تا اینکه با آغاز پیروزی متفقین در جبهه‌های نبرد علیه آلمان نازی اختلافات میان متفقین کم‌کم نمودار شد. اختلافات به نوبه خود در شیوه رفتار آنان نیز تأثیر گذاشت و برنامه‌های رادیویی هم از این امر برکنار نماند. دوستان دیروز کم‌کم به دشمنان امروز تبدیل شدند و اهداف و برنامه‌های فردای پس از پیروزی چیزی نبود که کشورهای تشکیل‌دهنده اتفاق علیه آلمان و متحدانش از آن غافل بمانند. 6

روس‌ها در این دوره سعی کردند با استفاده از رادیو تهران برنامه‌هایی را به زبان لهستانی، برای آورگان لهستانی در ایران پخش کنند و بدین‌ترتیب زمینه سلطه خود بر این کشور را برای پس از پایان جنگ فراهم سازند. این موضوع و همچنین سوء استفاده‌های دیگری که روس‌ها از رادیو تهران برای حمایت از جریانات سیاسی متمایل به خود در ایران به انجام می‌رساندند سبب بروز اختلافاتی بین مقامات ایران و روس شد. در موضوع اختلاف دولت ایران با نمایندگان دولت اتحاد جماهیر شوروی، انگلستان به‌واسطه منافع خود در مبارزه با کمونیسم و همچنین برای حفظ مهره‌های سر سپرده‌ای که در ایران داشت و بیم آن می‌رفت با افشاگری‌ها روس‌ها دچار مشکلاتی شوند کوشید در این زمینه همراهی بیشتری با دولت ایران داشته باشد. 7

ازاین‌رو دولت ایران و انگلستان برای کوتاه کردن دست روس‌ها از رادیو تهران تصمیم گرفتند برنامه‌های صدای انگلستان از فهرست برنامه رادیو حذف شود. با توقف اخبار صدای انگلستان از رادیو تهران آزادی عمل بیشتری به مقامات ایرانی داده شد تا در مقابل تقاضای سفارت شوروی ایستادگی کند؛ لذا وقتی روس‌ها تقاضای دو فرصت نیم‌ساعته در هفته برای پخش برنامه ضد فاشیست را نمودند این موضوع مورد موافقت تهران قرار نگرفت، اما علی‌رغم این موضوع برنامه‌های خارجی تا شهریور ۱۳۲۴ در رادیو تهران به حیات خود ادامه داد تا اینکه در 1 شهریور 1324 از پخش برنامه‌های خارجی در رادیو تهران ممانعت به عمل آمد.8

نتیجه‌گیری
متفقین در شهریور 1320 به بهانه‌های مختلفی از جمله عدم اخراج جاسوسان آلمانی و... ایران را اشغال کردند اما این موضوع کل واقعیت نبود؛ چراکه عملکرد دولت‌های روس، انگلیس در دوران اشغال ایران و پس از آن اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت آنان را در قبال ایران به خوبی هویدا ساخت. یکی از ابزارهایی که متفقین در دوران اشغال برای شکست نازی‌ها و پس از آن برای رسیدن به منافع خود از آن بهره گرفتند بی‌شک رادیو بود. رادیوهای مختلف و به‌ویژه رادیو تهران نقش مهمی در ایجاد پذیرش متفقین در جامعه ایرانی بازی نمودند و به‌طور ناخواسته بعدها زمینه‌های نفوذ هر چه بیشتر اندیشه‌های کمونیستی و ماتریالیستی را در ایران پدید آورد.

ساختمان بی‌سیم و اولین محل رادیوی تهران در دوره رضاشاه
شماره آرشیو: 1-783-124ط

پی نوشت:
1. عبدالرضا هوشنگ مهدوی، انقلاب ایران به روایت بی بی سی، تهران، طرح نو، ۱۳۸۲، صص ۹-10.
2. خاطرات نصرالله انتظام، به کوشش محمدرضا عباسی و بهروز طیرانی، تهران، سازمان اسناد ملی، 1371، ص 67.
3. رضا مختاری اصفهانی، رادیو فرهنگ و سیاست در ایران (1291-1332)، دفتر پژوهش‌های رادیو، 1387.
4. اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران (1318-1345)، به کوشش علیرضا اسماعیلی و دیگران، معاونت خدمات مدیریت و اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379، ص 175.
5. رضا مختاری اصفهانی، تاریخ تحولات اجتماعی رادیو در ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های رادیو، 1388، صص 42-43.
6. رضا مختاری اصفهانی، رادیو فرهنگ و سیاست در ایران (1291-1332)، همان، ص 42.
7. رضا مختاری اصفهانی، تاریخ تحولات اجتماعی رادیو در ایران، همان، صص 41 و 42.
8. رضا مختاری اصفهانی، رادیو فرهنگ و سیاست در ایران، همان، صص 45-46. https://iichs.ir/vdcevz8z.jh8poi9bbj.html

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

چرا امام خمینی نوروز سال 42 را عزای ملی اعلام کرد؟