پس از اعلام تشکیل شورای انقلاب، امام(ره) از انتشار اسامی اعضای این شورا خودداری کردند. در واقع این تصمیم در درجه اول برای محفوظ ماندن اعضای این شورا از تعقیب و دستگیری ماموران شاه بود.
انقلاب اسلامی تلاش دیگری برای مبارزه با استبداد، نفوذ بیگانگان و مقابله با اسلام‌زدایی در تاریخ ایران محسوب می‌شود. تلاشی که از انقلاب مشروطه آغاز شده بود؛ تلاشی که از ائتلاف گروههای مختلف اعم از سنتی و متجدد به وجود آمد و اگرچه اهداف، آرمانها و برنامه‌هایشان بسیار متفاوت از یکدیگر بود، اما بر مساله نابودی استبداد، جلوگیری از نفوذ بیگانگان و بازگشت به ارزشهای اسلامی اتفاق نظر داشتند. در واقع انقلاب اسلامی واکنشی به رژیم استبدادی و غیردموکراتیک پهلوی به حساب می‌آمد و درصدد ایجاد فضایی باز برای رسیدن به آزادی و حکومت قانون بود.
اقدامات رژیم پهلوی و عدم پاسخگویی شخص شاه سبب شد تا مخالفت در چارچوب قانون اساسی با شکست مواجه شود و از طرف دیگر رهبری امام خمینی(ره) گروههای مختلف سیاسی را حول یک هدف یعنی براندازی حکومت پهلوی گرد هم آورد، که این رویدادها با حضور مردم تبدیل به جنبش انقلابی در کشور شد. ظهور جنبش انقلابی پس از مدت بسیار کوتاهی پایه‌های رژیم پهلوی را نشانه گرفت و به تبع آن اعتصابها و درگیریهای انقلابی در کشور به اوج خود رسید. این رویدادها در ماههای آخر حکومت محمدرضاشاه سبب شد تا فکر تشکیل یک شورا در میان گروهی از انقلابیون شکل بگیرد. این طرح با امام خمینی در میان گذاشته شد و با موافقت ایشان شورای انقلاب تشکیل شد. در این نوشتار بر آنیم تا این مساله را بررسی کنیم که اصولا هدف از تشکیل شورای انقلاب چه بود؟ این شورا چه کارکرد و اهدافی را دنبال می‌کرد؟ و چه اعضایی در تشکیل و ادامه شورای انقلاب نقش داشتند و چرا اسامی اعضای شورا در ابتدا اعلام نشد؟
هدف و کارکرد شورای انقلاب
پیش از آن که شورای انقلاب در تاریخ 22 دی ماه سال 57 یعنی درست یک ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل شود، امام خمینی (ره) از مدتها پیش به فکر تشکلی بود که بتواند سمت و سوی انقلاب را به دست بگیرد. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در این مورد می‌گوید: «اصل تشکیل شورای انقلاب اصلاً از اینجا مایه میگیرد که مرحوم استاد شهید مطهری که از سفر پاریس برگشتند ... آن موقع هنوز اسمی از شورای انقلاب یا دولت یا چیز دیگری اصلاً مشخص نبود... اول تصمیم این بود که کابینه‌ای در خارج یا داخل به وجود بیاید که هم انقلاب را اداره بکند و هم بعد از پیروزی انقلاب کشور را.»1
در این صحبتها به خوبی این نکته معلوم است که جدای از اینکه شواری انقلاب تشکیل شود یا کابینه، موضوع اصلی و مهم ایجاد تشکلی بود که بتواند انتقال قدرت را انجام دهد، در واقع در آن زمان یکی از مشکلات این بود که نیروهای انقلابی تصور چندانی از چگونگی انتقال قدرت و تشکیل حکومت نداشتند و این امر شرایط را برای گروههای ضد انقلابی و کسانی که به آرمانهای انقلاب اسلامی باور نداشتند، فراهم می‌کرد، تا مساله انتقال قدرت و انتخاب حکومت جایگزین را در دست بگیرند و بر اساس خواسته‌های خود حکومت آینده و جایگزین رژیم شاهنشاهی را انتخاب کنند. این نگرانی زمانی که چند ماه از دستور امام(ره) برای تشکیل شورای انقلاب گذشته و هنوز شورا تشکیل نشده بود، در نامه امام به شهید بهشتی در آبان 57 به روشنی مشخص است: «پس از اهدای سلام و تحیت، وقت دارد سپری می‌شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفی اشخاص، مفسده پیش آید... در هر صورت همه موضوعات که به شما و ایشان تذکر داده شد، لازم است با عجله انجام گیرد و اگر اشخاص دیگری نیز پیدا شد ملحق شود. و السلام.»2
همچنین با توجه به اوضاع آن زمان کشور، کنترل اوضاع و ایجاد امنیت و آرامش مدنظر امام (ره) بود زیرا ایشان به خوبی خطر ادامه ناآرامیها و عدم حاکمیت قانون را احساس می‌کردند و با تشکیل شورای انقلاب در صدد ایجاد آرامش و کنترل اوضاع بودند.3 پس از این فراز و نشیبها بود که شهید مطهری به پاریس رفت و تشکیل شورای انقلاب به صورت جدی در دستور کار قرار گرفت و در 22 دی ماه فرمان تشکیل آن توسط امام صادر شد. نخستین کارکرد و کارویژه‌ای که می‌توان برای شورای انقلاب در نظر گرفت ساماندهی اعتراضات مردمی و دفاع از آرمانهای انقلاب اسلامی است، که در ماده یک اساسنامه شورا هم به آن اشاره شده است.4
اعلام تشکیل شورای انقلاب در آن برهه زمانی به خوبی نشان هوشمندی رهبر انقلاب بود، چون درست در زمانی این تصمیم گرفته شد که حکومت پهلوی در آخرین نفسهای خود همه راهکارها را برای حفظ حکومت امتحان می‌کرد و حامیان منطقه‌ای و بین المللی نیز در این راه از هیچ تلاشی دریغ نداشتند. بنابراین دیگر کارکرد شورای انقلاب که می‌توان آن را مقدم بر انتقال قدرت دانست، تسهیل فروپاشی رژیم شاهنشاهی است. یکی دیگر از کارکردها یا بهتر بگوییم کارکرد اصلی شورای انقلاب، ایجاد شرایط انتقال قدرت در کشور بود. در پیامی هم که امام برای اعلام موجودیت شورای انقلاب صادر کرد این مطلب به صورت ویژه مشخص شده است: «این شورا مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالى را مورد بررسى و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفى و شروع به کار خواهد نمود.» 5
نخستین کارکرد و کارویژه‌ای که می‌توان برای شورای انقلاب در نظر گرفت ساماندهی اعتراضات مردمی و دفاع از آرمانهای انقلاب اسلامی است، که در ماده یک اساسنامه شورا هم به آن اشاره شده است.
در واقع منظور از ایجاد شرایط انتقال قدرت با تشکیل شورای انقلاب، اقدام عملی در جهت اداره کشور در آن شرایط بود. در ماده دوم اساسنامه شورای انقلاب به این مسئله اشاره شده است: «شورای انقلاب مادام که قانون اساسی جدید تدوین و تصویب نگردیده و حکومت اسلامی مورد نظر استقرار نیافته است موقتا دارای همان اختیارات و وظایفی است که قانون اساسی و متمم آن سابقه [سابقا] برای مقام سلطنت و مجلسین قائل شده است».6
اقدامات انجام شده در آن زمان توسط شواری انقلاب هم کاملا در همین راستا بود؛ این شورا هفته‌ای چند جلسه برگزار می‌کرد و آنها را به تایید امام(ره) می‌رساند و سپس به مرحله اجرا در می‌آورد، که از جمله می‌توان به مذاکره با نیروهای ارتش برای تسهیل در فروپاشی رژیم پهلوی، دیدارهایی با برخی مقامات خارجی، کمک در انتخاب دولت موقت، تشکیل کمیته سوخت ، کمیته اعتصابات و... اشاره کرد. در واقع این شورا به مرکز رهبری و تصمیم گیری در روزهای منتهی به پیروزی انقلاب تبدیل شده بود.
با پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب با وجود برخی اختلافات داخلی همچنان به کار خود ادامه داد و زمینه انتقال قدرت را فراهم کرد. برگزاری همه پرسی، انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی به خوبی انجام شد و نهادها و سازمانهای مربوطه در جای خود مستقر شدند و تقریبا ضرورت وجود شواری انقلاب از بین رفت و این شورا به کار خود پایان داد.
انتخاب اعضای شواری انقلاب
پس از اعلام تشکیل شورای انقلاب، امام(ره) از انتشار اسامی اعضای این شورا خودداری کردند. در واقع این تصمیم در درجه اول برای محفوظ ماندن اعضای این شورا از تعقیب و دستگیری ماموران شاه بود. آقای هاشمی رفسنجانی در این باره می‌گوید: «قبل از پیروزی انقلاب به خاطر مسائل امنیتی، شورای انقلاب کاملاً سری بود و رژیم تا پایان عمرش نتوانست چیزی از آن شناسایی کند و به همین جهت صورت جلسه تهیه نمی‌شد و هیچ گونه اثر قابل استناد به جای نمی‌گذاشتیم.»7
همچنین مخفی ماندن اسامی شورای انقلاب سبب نوعی سردرگمی برای کسانی می‌شد که سعی داشتند در راه انقلاب مانع تراشی کنند، به عبارت بهتر وقتی اسامی اعضای شورای انقلاب مشخص نبود، عوامل رژیم پهلوی و دیگر گروههای معاند انقلاب توانایی تاثیرگذاری بر این شوار را نداشتند و همچنین برخی فکر می‌کردند چون امام داخل ایران نیست بنابراین شورا هم در خارج کشور تشکیل شده است.
نتیجه این اقدام زمانی روشن شد که تشکیل شورای انقلاب توسط امام (ره) به صورت رسمی اعلام شد. این مسئله عوامل رژیم را به شدت هراسان کرد و سبب شد که در مورد اعضای این شورا در حد حدس و گمان عمل کنند و عملا اعضای شورای انقلاب را از خطر دستگیری و تعقیب رهانید و این مسئله راه را برای اعضای شورای انقلاب در رسیدن به خواسته‌های خود و انجام اقدامات لازم در راه پیروزی انقلاب اسلامی هموار کرد.
فرجام سخن
سخن پایانی اینکه تشکیل شورای انقلاب توسط امام خمینی(ره) نخستین حرکت رسمی به منظور اداره کشور به حساب می‌آید. همانطور که بررسی کردیم شورای انقلاب با هدایت هوشمندانه امام توانست بسیاری از مشکلات پیش روی انقلاب را برطرف کند و با تسهیل در فروپاشی رژیم پهلوی زمینه انتقال قدرت را فراهم کرد و با اینکه کشور در شرایط کاملا انقلابی در کشور حاکم بود، آرامش را در جامعه حفظ کند. به عبارت ساده شورای انقلاب اهداف خود را به شکل مطلوبی محقق کرد و حتی پس از پیروزی انقلاب نیز نقش مهمی را در عرصه سیاسی کشور ایفا کرد.
اقامه نماز جماعت به امامت آیت الله سید محمود طالقانی در پایان راهپیمایی عظیم تاسوعای حسینی در میدان آزادی تهران
پی نوشت:
1.غلامعلی رجایی، برداشت هایی از سیره امام خمینی، جلد چهارم، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۷۸، ص240 و 241.
2.صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 4، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1364. ص 307.
3.غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله‌ی ایران، جلد دوم، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1369، ص 286.
4.مجید سائلی کرده ده، شورای انقلاب اسلامی ایران،تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384. صفحه ضمائم.
5.صحیفه نور،همان، جلد 5 - ص 426.
6.مجید سائلی کرده ده، همان، ص 251.
7.مسعود رضوی، هاشمی و انقلاب، تهران، همشهری، ۱۳۷۶ ، ص ۵۱۱. https://iichs.ir/vdcc.pq0a2bqssla82.html
