اوج روابط ایران و امریکا

روابط ایران و ایالات متحده امریکا در دوران ریاست‌جمهوری نیکسون و جرالد فورد، از اعضای حزب جمهوری‌خواهان، در مقطع زمانی 1969 تا 1976م، در تاریخ روابط دو کشور بی‌سابقه بوده است، به گونه‌ای که می‌توان از آن به دوره حاکمیت عمیق و گسترده‌ اقتصادی و سیاسی و نظامی ایالات متحده امریکا بر ایران در جهت عملی ساختن دکترین نیکسون ـ کسینجر در این منطقه حساس از جهان نام برد. بر اساس این دکترین، امریکا به جای اینکه مستقیما نیروهای خود را وارد کارزار کند، قدرتهای منطقه‌ای را از جهت، نظامی، سیاسی و اقتصادی کمک می‌نمود تا بتوانند از منافع امریکا در منطقه حمایت کنند.

بر اساس همین چارچوب، نیکسون ایران را به عنوان حافظ امنیت خلیج فارس انتخاب کرد و قرار شد شاه به عنوان دوست و متحده امریکا در این منطقه نقش مهمی را در تحقق اهداف منطقه‌ای آن کشور ایفا و کشور ایران را به عاملی وفادار و مورد اطمینان برای ایالات متحده امریکا تبدیل کند، اما پس از مدتی نیکسون در هفدهم مرداد 1353 به دلیل رسوایی ماجرای واترگیت استعفا داد و جرالد فورد، معاون وی، زمام امور را به‌دست گرفت. سیاست امریکا نسبت به ایران در زمان فورد هیچ تغییری نکرد و ادامه‌ همان سیاستهای نیکسون بود. در واقع نیکسون با اطمینان از اینکه جرالد فورد همان دیدگاه‌ها و سیاستهای او را دنبال خواهد کرد، وی را به معاونت برگزیده بود و هنگامی که جانشین نیکسون شد کسی انتظار نداشت در سیاست خارجی امریکا نسبت به ایران و دیگر کشورهای حامی امریکا تغییر چندانی داده شود. بر همین اساس در این نوشتار قصد داریم استمرار استراتژی نیکسون در سالهای ریاست‌جمهوری جرالد فورد را بررسی و واکاوی کنیم که سیاستهای او در قبال ایران در امور نظامی، سیاسی و اقتصادی به چه صورت بوده است.

1. روابط اقتصادی
استراتژی نیکسون و در ادامه جرالد فورد در قبال حکومت ایران، در وهله اول این بود که حکومت شاه را به یک ژاندارم و عامل تضمین‌کننده ثبات در منطقه خلیج فارس تبدیل کنند. برای این منظور در مرحله اول نیاز بود اقتصاد ایران به امریکا وابسته و با نگرش آنان اصلاح شود. بر همین مبنا در نوامبر 1974، اندکی پس از آنکه جرالد فورد به مقام ریاست‌جمهوری رسید، به منظور استمرار قراردادهای اقتصادی رئیس‌جمهوری سابق، نخستین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری اقتصادی ایران و امریکا تشکیل گردید. در پی تشکیل این کمیسیون مشترک، قرارداد عظیم اقتصادی ایران و امریکا مبنی بر داشتن مبادلاتی به ارزش پانزده میلیارد دلار بدون در نظر گرفتن صادرات نفتی به مدت پنج سال امضا شد که در بخش انتقال تکنولوژی و کمک فنی به ایران متشکل از کمیته‌های پنج‌گانه اقتصادی و مالی، نیروی انسانی، کشاورزی، انرژی و کمیته علوم و آموزش و پرورش بود.1 موارد مندرج در مفاد قرارداد یادشده نشان می‌دهد که جرالد فورد کاملا در جهت تکمیل طرحهای نیکسون در ایران و به اجرا در آوردن آنها گام برداشته است.

در سال 1976، هنگام مسافرت هنری کسینجر به ایران پروتکل بازرگانی دیگری بین ایران و ایالات متحده امضا شد که حجم مبادلات بازرگانی بین دو کشور در پنج سال بعدی را به 52 میلیارد دلار می‌رساند. درباره این قرارداد کسینجر، وزیر خارجه فورد، اظهار کرده است: «این بزرگترین موافقتنامه‌ از این نوع است که تاکنون بین دو کشور امضا شده است».
در ادامه روند وابسته کردن اقتصاد ایران به امریکا، هوشنگ انصاری در اسفند 1353 مطابق با 1975م به ایالات متحده امریکا مسافرت کرد. در پایان این سفر یک موافقتنامه بازرگانی پانزده‌میلیارد دلاری بین ایران و دولت امریکا امضا شد. همچنین دوباره در دوم فروردین 1354 (22 مارس 1975م) موافقتنامه‌ای درباره دفاع غیر نظامی فوری بین ایران و امریکا امضا و مقرر شد موسسه دفاع غیرنظامی امریکا کمکهای لازم را به ایران بدهد. این روند اقتصادی برای وابسته کردن ایران همچنان ادامه پیدا کرد، به گونه‌ای که در سال 1976م هنگام مسافرت هنری کسینجر به ایران، پروتکل بازرگانی دیگری بین ایران و ایالات متحده امضا شد که حجم مبادلات بازرگانی بین دو کشور در پنج سال بعدی را به 52 میلیارد دلار می‌رساند.2 درباره این قرارداد کسینجر، وزیر خارجه فورد، اظهار کرده است: «این بزرگترین موافقت‌نامه از این نوع است که تاکنون بین دو کشور امضا شده است».3 شایان ذکر است براساس آمارهای موجود، دوران ریاست‌جمهوری جرالد فورد نشان‌دهنده افزایش میزان روابط اقتصادی و بازرگانی ایران و امریکا هماهنگ با طرح دکترین نیکسون است؛ به گونه‌ای که امریکا در سالهای 1353 و 1354 با صدور 89 و 158 میلیارد ریال کالا به ایران مقام اول به عنوان شریک تجاری را در میان کشورهای عمده‌ طرف بازرگانی ایران به‌دست آورد.4

2. روابط سیاسی
در ادامه روند تحکیم روابط دو کشور به منظور تاکید بر ادامه‌ سیاستهای دکترین نیکسون از سوی جرالد فورد، هنری کسینجر، وزیر خارجه امریکا، در آبان 1353 مطابق با نوامبر 1974م، برای دوام و استمرار روابط دو جانبه ایران و امریکا به تهران مسافرت کرد و به شاه اطمینان خاطر داد که سیاستهای امریکا نسبت به دوران نیکسون هیچ تغییری نمی‌کند. براساس همین اطمینان خاطر و به منظور تحکیم مناسبات دو کشور، محمدرضا پهلوی به دعوت جرالد فورد، رئیس‌جمهوری امریکا، در تاریخ بیست‌وپنجم تا بیست‌وهشتم اردیبهشت 1354 (1975م) به آن کشور مسافرت کرد. طی این سفر، جرالد فورد در میهمانی برپاشده به مناسبت سفر شاه، سخنرانی و در بخشی از آن مطالبی را بیان کرد که نشان‌دهنده‌ عمق اهمیت سیاسی شخص شاه و رژیم پهلوی برای امریکاست.5

در ادامه چندی بعد به منظور تسهیل در رفت‌وآمد اتباع دو کشور و مسافرت آنان، در بیست‌ودوم آذر 1355 (13 دسامبر 1976)، نامه‌ای بین عباسعلی خلعتبری، وزیر امور خارجه، و ریچارد هلمز، سفیر امریکا در ایران، در خصوص صدور روادید کثیرالمسافره و ورود غیر مهاجرتی چهار ساله رایگان برای اتباع ایرانی و امریکا مبادله شد.6 بدین ترتیب امریکا توانست بر اساس دیپلماسی مبتنی بر نفوذ خود موفق شود رژیم و شخص شاه را به حکومتی وفادار و مورد اطمینان برای ایالات متحده امریکا و عاملی دست‌نشانده در خلیج فارس تبدیل کند؛ به گونه‌ای که در گزارش اداره‌ بازرسی کل خدمات خارجی امریکا این چنین می‌آید: «سیاست ایالات متحده (در دوران نیکسون و در ادامه فورد) نسبت به ایران در پیشبرد منافع ایالات متحده کارگر بوده است؛ اغلب هدفهای سیاسی از نظر منابع رسمی امریکا با حداقل هزینه به‌دست آمده است؛ تماسهای دوجانبه در سطح بالا با تناوب معقولی انجام یافته است و روابط ایالات متحده با ایران بسیار خوب بوده است».7

3. روابط نظامی
در سال 1353 علاوه بر قراردادهای اقتصادی و سیاسی منطبق بر دکترین نیکسون، ایران بخشی از تجهیزات نظامی را که در دوران ریاست‌جمهوری نیکسون سفارش داده بود دریافت کرد و سفارشهای جدیدی نیز به ایالات متحده امریکا داد. براساس گزارشی در واخر سال 1974م، تقریبا نیمی از صادرات اسلحه‌ جهانی پنتاگون به ایران بود.8 علاوه بر اینها، جرالد فورد هنگام سفر شاه به امریکا، در دیداری در مورد تحویل سلاحهای پیشرفته و مدرن دیگری به شاه اطمینان داد که نمونه‌ای از تحویل آنها در بهمن 1354 اجرا شد و در تاریخ بیستم این ماه نیز مراسم ویژه‌ای به مناسبت تحویل نخستین فروند هواپیما‌های اف 14 به نیروی هوایی ایران در پایگاه کارلتون واقع در ایالات نیوجرسی امریکا برپا گردید.9

نمونه‌ دیگر این قراردادهای نظامی در چارچوب دکترین نیکسون برای تبدیل ایران به ژاندارم منطقه، در سال 1976م مطابق اردیبهشت 1355 اتفاق افتاد که شامل خرید سی هواپیمای اف 16 از مک دانل داگلاس و چهار ناوشکن از صنایع لیتون در ازای فروش 300 هزار بشکه نفت در روز از طریق شرکت ملی نفت ایران به شرکتهای نفتی آشلند و نیوانگلند پترولیوم بود.10 در ادامه اندکی پس از سفر کسینجر به تهران در ماه اوت 1976 به ایران اجازه داده شد 160 فروند جنگنده اف 14 ساخت جنرال دینامیکس را بخرد. قیمت این جنگده‌ها روی هم رفته 4/3 میلیارد دلار بود و به موشکهایی نیاز داشت که آنها هم حدود 600 میلیون دلار تمام می‌شد.11 بدین ترتیب سیاستهای نظامی نیکسون در زمان ریاست‌جمهوری جرالد فورد ادامه پیدا کرد و به ایران اجازه‌ خرید سلاحهای جدید بیشتر به منظور اجرای دکترین نیکسون داده شد.

فرجام
در مجموع، در دوران ریاست‌جمهوری جرالد فورد، ایالات متحده امریکا توانست سیاستهای نظامی، اقتصادی و سیاسی خود را هماهنگ با دکترین نیکسون پیش ببرد و روابط خود را بیش از پیش با ایران تحکیم بخشد. این روابط که از نوع اقتصادی، نظامی و سیاسی بین دو کشور بود، تا پایان سال 1976م که جرالد فورد در مصدر کار بود، ادامه پیدا کرد، اما در ادامه با آمدن جیمی کارتر در ژانویه 1977 در کاخ سفید، سیر دگرگونی اوضاع آغاز شد و سیاست‌ خارجی امریکا نسبت به سیاستهای نیکسون و فورد، چرخش پیدا کرد.

سفر محمدرضا پهلوی به آمریکا و ملاقات با جرالد فورد، رئیس جمهور آمریکا در کاخ سفید
شماره آرشیو: 107-11ع

پی نوشت:

1. یوسف ترابی، بررسی روابط اقتصادی، نظامی ایران و ایالات متحده امریکا، موسسه چاپ و نشر عروج، 1379، صص 258-259.
2. عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، نشر پیکان، 1386، چ هفتم، صص 425-426.
3. ویلیام شوکراس، آخرین سفر شاه، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر البرز، ص 222.
4. روبین باری، جنگ قدرتها در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران، انتشارات آشتیانی، 1363، ص 155.
5. یوسف ترابی، همان، صص 261-262.
6. راهنما و مشخصات معاهدات دو جانبه ایران با کشورهای جهان، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل وزارت امورخارجه، 1367، ص 292.
7. یوسف ترابی، همان، ص 269.
8. آنتونی سمسون، بازار اسلحه، ترجمه فضل‌الله نیک‌آئین، تهران، امیرکبیر، 1362، ص 285.
9. یوسف ترابی، همان، ص 263.
10. رابرت گراهام، ایران سراب قدرت، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران، سحاب، 1359، ص 123.
11. راهنما و مشخصات معاهدات دو جانبه ایران با کشورهای جهان، همان، ص 294. https://iichs.ir/vdca.anyk49n0w5k14.html

نشست رونمایی از کتاب «شاهنامه‌ای برای شاه» برگزار می‌شود

«بسیج، نماد ایثار در دوران دفاع مقدس» در آیینه تصاویر

جریان‌هایی که به وزیر اقتصاد ملی دولت مصدق پشت کردند

شیخ مرتضی آشتیانی

شکار چریک

اوج روابط ایران و امریکا