نهادی به‌جایِ همه نهادها

با وزیدنِ شمیمِ پیروزیِ انقلاب اسلامی، که مقدماتِ آن با اتحاد و همبستگیِ گروه‌های مختلف فراهم شده بود، لازم بود به‌منظور مشخص‌شدنِ آینده سیاسی ایران و نوعِ نظامِ سیاسیِ مستقر در آن، تدبیری اتخاذ شود. «شورایِ انقلاب» اولین و مهم‌ترین تجربه عملیِ اداره کشور بود که به فرمان امام خمینی در 22 دی‌ماه تشکیل شد. این تدبیرِ به‌موقع از یک‌سو روندِ پیروزیِ انقلاب را سرعت بخشید و از سوی دیگر به تکیه‌گاه مخالفانِ نظام سیاسیِ پهلوی، برای تسهیلِ پیوستگیِ عمومِ مردم به جریان انقلاب تبدیل گشت. برای پاسخ به چگونگیِ تشکیلِ این شورا یک ماه قبل از پیروزیِ انقلاب و تأثیرِ آن در تحکیم نهادهای انقلابی پس از بهمن‌ماه سال 1357، در این نوشتار صفحه‌ای بر این بحث می‌گشاییم.

شورایِ انقلاب؛ بذرِ نهادهایِ سیاسی
با پایان یافتن تابستان سال 1357، بر همگان آشکار شده بود که دیگر نظامِ سیاسی پهلوی توانِ اداره امور داخلی را ندارد و دیگر نمی‌تواند به نادیده‌انگاریِ مخالفانی که روزبه‌روز بر تعداد و قدرتشان افزوده می‌شد، بپردازد. انقلابی که با ظهور جنبش توده‌ای مردم آغاز شده بود به‌زودی توانست به نیرویِ غیرقابل‌کنترل و مهیبی تبدیل شود.1 امام خمینی و فعالانِ سیاسی از گروه‌های مختلف، که تعدادی از آنها درنتیجه اعلام فضای باز سیاسی از زندان‌ها آزاد شده بودند، به‌درستی نگرانِ آینده تحولاتِ سیاسی در ایران بودند.

حضور گروه‌های متنوع چپ و رادیکال، که همدلیِ آنها با انقلابیون مسلمان و پذیرفتنِ رهبریِ امام خمینی از سرِ ناگزیری و جوّ سیاسی غالب بود، این دل‌نگرانی را موجه می‌ساخت. بر همین اساس امام ‌خمینی چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی فرمان تشکیل شورای انقلاب را صادر کردند که اعضایِ آن عمدتا از روحانیان همفکر ایشان محسوب می‌شدند.

متنِ نامه امام خمینی به شهید بهشتی، گویایِ چنین دغدغه‌ای از سوی انقلابیون است: «پس از اهدای سلام و تحیت، وقت دارد سپری می‌شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفی اشخاص، مفسده پیش آید. بنا بود به‌مجرد آمدن ایشان (آیت‌الله مرتضی مطهری) با اشخاص مورد نظر یکی‌یکی و جمعی ملاقات کنید و نتیجه را فورا به این‌جانب اعلام کنید؛ و نیز مرقومی که معرف باشد با خط و امضای عدد معلوم بفرستید. من در انتظار هستم و باید عجله شود و نیز استفسار از بعضی آنها برای مسافرت به خارج. درهرصورت همه موضوعات که به شما و ایشان تذکر داده شد، لازم است باعجله انجام گیرد و اگر اشخاص دیگری نیز پیدا شد ملحق شود».2

امام خمینی در شرایطِ انقلابی، به این نتیجه رسیده بودند هرچه زودتر باید شِمه‌ای از چه‌بودگیِ آینده انقلاب ترسیم شود. به‌علاوه با خروج شاه از ایران و در خلأ قدرتی که در پیش بود، عدمِ حضورِ امام خمینی می‌توانست مانع از پیروزیِ کامل انقلاب شود. چنین دل‌نگرانی‌ای برای تشکیلِ دولت انقلابی کاملا طبیعی بود.

آیت‌الله مطهری، به‌عنوان فردی که بعدها ریاست این شورا را بر عهده گرفت، به پاریس رفت و درنهایت با پیامی از سوی امام، که فرمان رسمی تشکیل این شورا بود به ایران بازگشت.3 هسته مرکزی شورا را پنج نفر از معتمدان امام خمینی و درواقع شاگردانِ ایشان، کسانی همچون شهید مطهری، شهید بهشتی، شهید باهنر، مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی و مرحوم هاشمی رفسنجانی تشکیل دادند. بعدها شخصیت‌های دیگر همچون آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله طالقانی، مهندس بازرگان و یدالله سحابی نیز به این شورا اضافه شدند، که مخفیانه به تحقق اهداف انقلابی می‌پرداختند.4

از اقدامات مهم شورای انقلاب در روزهای اولیه تأسیس می‌توان به مذاکره با مقامات نیروهای مسلح، دیدارهای دیپلماتیک، ترتیب دادن مسافرت بختیار به پاریس برای ملاقات با امام، مأموریت راه‌اندازی نفت و انتخاب رئیس دولت موقت اشاره کرد. دستاوردهای این شورا در یک ماه فعالیتِ خود تا پیروزی انقلاب، بسیار چشمگیر و اساسی بود.

در بحبوحه انقلاب که گروه‌های سازمان‌یافته با ارائه آلترناتیوهای سیاسی، دستِ روحانیون را خالی‌تر از آن می‌دیدند که بتوانند به تأسیس نظامِ سیاسی بپردازند، شکل‌گرفتنِ این نهاد، که درواقعِ بذر نهادهایِ اساسی در سال‌های آتی بود، بسیار اهمیت داشت. تا قبل از پیروزیِ انقلاب اسلامی، با رایزنی و دیدار با مقامات نظامی، این شورا در پیوستنِ نهادهای نظامی به انقلابِ نقشِ مهمی ایفا کرد؛ همچنین در مقطعی که حکومتِ بختیار و شورای نیابتِ سلطنت با همراهی و حمایت ضمنی آمریکا، می‌کوشیدند از سقوطِ نظام سیاسی جلوگیری کنند، سازش‌ناپذیری امام با اتکا به این شورای راهبردی تعیین‌کننده بود.

در اولین قدم، این شورا کابینه‌ای موسوم به کابینه شورای انقلاب را تأسیس کرد و به‌این‌ترتیب، جمعی دیگر از اعضای شورا به خاطر عضویت در کابینه، از عضویت شورا خارج و جمعی دیگر به عضویت شورا درآمدند
با فراهم کردنِ زمینه ورود امام خمینی به ایران از سوی شورای انقلاب، ساماندهیِ امور بر عهده اعضایِ روبه تزاید این شورا قرار گرفت. شورا در این دوره با استقرار در مدرسه رفاه و علوی، به مشاوره با امام می‌پرداختند و درنتیجه اعتمادی که امام به اعضایِ این شورا داشت تصمیم‌گیری درباره انتخاب نخست‌وزیر دولت موقت را به این شورا واگذار کرد. این شورا نیز پس از بحث و بررسی، درنهایت مهندس بازرگان را به‌عنوان نامزد نخست‌وزیری به امام معرفی کرد که زمینه را برای پیوستنِ جبهه ملی به جریان انقلاب و همکاری با روحانیان فراهم ساخت. با تشکیل دولت موقت و اعلامِ بی‌طرفیِ ارتش درنهایت در 22 بهمن‌ماه پیروزیِ انقلاب اعلام شد. با تحقق هدفِ سرنگونیِ نظام سیاسی، شورای انقلاب اسلامی وارد مرحله نهادسازیِ پس از انقلاب شد.

شورایِ انقلاب؛ از نهادسازی تا تحکیمِ انقلاب
شورایِ انقلاب به‌عنوان اولین نهاد انقلابی، توانست کارویژه‌های خود را به‌صورت مطلوبی انجام دهد. با پیروزی انقلاب اسلامی و در خلأ شکل‌گرفته ناشی از حذفِ نهادهای سابق، این شورا، نقشِ مرکز فرماندهی را ایفا می‌کرد. مهم‌ترین اقدامِ پیش‌رویِ این شورا برگزاری همه‌پرسی در فروردین 1358 بود. در حقیقت این شورا فقدانِ نهاد قانون‌گذاری را جبران می‌کرد.

با شکل‌گیری دولت موقت و چالش‌هایِ ایجادشده پس‌ از آن، جهت هماهنگی دولت موقت با شورای انقلاب، جمعی از اعضای شورای انقلاب، به‌عنوان معاونان چند وزارتخانه منصوب شدند. اکبر هاشمی رفسنجانی؛ معاونت وزارت کشور، آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای؛ معاونت وزارت دفاع، آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی؛ ریاست کمیته‌های انقلاب اسلامی و محمدجواد باهنر؛ معاونت آموزش‌وپرورش را برعهده گرفتند.5 بااین‌همه با استعفایِ دولت موقت، وظایفِ اجرایی نیز بر عهده این شورا قرار گرفت. امام شورای انقلاب را مأمور اداره کشور کرد؛ بنابراین در این دوره، شورای انقلاب اسلامی توأمان به‌عنوان قوه‌ مجریه و مقننه عمل می‌کرد.

در اولین قدم، این شورا کابینه‌ای موسوم به کابینه شورای انقلاب را تأسیس کرد و به‌این‌ترتیب، جمعی دیگر از اعضای شورا به خاطر عضویت در کابینه، از عضویت شورا خارج و جمعی دیگر به عضویت شورا درآمدند. اعضای شورای انقلاب تحولات لحظه‌به‌لحظه مملکت را بررسی می‌کردند تا بتوانند در زمان مقتضی تصمیمات لازم را بگیرند.6 تشکیل کمیته‌های انقلاب به‌منظور مقابله با ناامنی‌های پس از انقلاب، یکی از مهم‌ترین اقدامات مهم شورای انقلاب می‌باشد.7

جمع‌آوری اسلحه‌هایی که در اختیار مردم بود، ایجاد ایست بازرسی خیابانی، محافظت از اماکن دولتی، همکاری با شهربانی‌ها و کلانتری‌ها و ژاندارمری‌ها از نخستین اقدامات کمیته‌های انقلاب به شمار می‌آید. این کمیته توانست نظم و امنیت را در کشور حاکم کند.

یکی دیگر از اقدامات مهم و پایدارِ شورای انقلاب، تصویب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که در اردیبهشت 81358 صورت پذیرفت. ملی کردن بانک‌ها، سامان بخشیدن به دادگاه‌های انقلاب، بررسی پیش‌نویس قانون اساسی، تصویب آیین‌نامه‌های مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس شورای اسلامی نیز توسط شورای انقلاب با همکاری نهادهایی که یک‌به‌یک شکل می‌گرفتند و نهادینه‌می‌شدند، انجام شدند. با شروع کار مجلس و شورایِ نگهبان و دیگر نهادها، مسئولیت و ضرورت وجودیِ شورای انقلاب به پایان رسید و درنتیجه این شورا منحل شد.

فرجامِ سخن
تدبیرِ امام خمینی در تأسیس شورای انقلاب اسلامی، در روزهایی که همه گروه‌های سیاسی در اندیشه سوارشدنِ بر امواجِ خروشانِ خشمِ ملت، به‌منظور بهره‌گیری در جهتِ تأمین منافع حزبی و گروهی خود بودند، امری ستودنی و لازمه پیروزیِ واقعی انقلاب مردم بود. این شورا پیش از انقلاب اسلامی، آخرین ضربه‌های مهلک را بر پایه‌های مشروعیتِ به لرزه درآمده پهلوی وارد کرد و پس از سقوطِ این پادشاهی و همچنین ناکام حکومتِ موقت انتخابی از سوی شاه، به یاریِ امام خمینی برای رهبری و هدایت جامعه شتافت.

نهادسازی پس از هر انقلابی، ضروریِ حیات و تنها راه تداوم آرمان‌های انقلابی است و شورای انقلاب، دقیقا چنین وظیفه‌ای را بر عهده داشت. این شورا در زمانِ استعفای رئیس دولتِ موقت، برای مدتی همه امور تقنینی، اجرایی و البته قضایی را بر عهده داشت. گام‌به‌گام با تأسیسِ نهادهای اجرایی، تقنینی و قضایی، نهادی که به مدت هجده ماه به‌جایِ همه نهادها کشور را اداره کرده بود، از صحنه سیاست در ایران رخت بست تا رشد و گسترشِ نهادهایِ تأسیسی در نظام جمهوری اسلامی را به نظاره نشیند.

شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد بهشتی در حال خروج از یکی از جلسات شورای انقلاب (سال 1358)

پی نوشت:
1. حسین بشیریه، زمینه‌های اجتماعی انقلاب ایران، ترجمه علی اردستانی، تهران، نشر نگاه معاصر، 1394، ص 165.
2. سیدروح‌الله موسوی خمینی، صحیفه امام، ج 4، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1394، ص 307.
3. مجید سائلی کرده ده، شورای انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، ص 23.
4. همان، ص 202.
5. افسانه صادقی، زندگینامه سیاسی ابراهیم یزدی از آغاز تا پایان دولت موقت، تهران، پژوهشکده امام خمینی، 1396، ص 114.
6. بتول هوازاده، تعامل نهضت آزادی با امام و انقلاب اسلامی، تهران، پژوهشکده امام خمینی، 1389، ص 80.
7. بهرام نوزایی، گاه‌شمار سیاست خارجی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376، ص 116.
8. مهدی براتعلی‌پور، مدیریت بحران‌های سیاسی در فرآیند انقلاب اسلامی، تهران، عروج، 1395، ص 117. https://iichs.ir/vdcd.z0j2yt0kna26y.html

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

چرا امام خمینی نوروز سال 42 را عزای ملی اعلام کرد؟

نهادی به‌جایِ همه نهادها