در سال 1300ش، هنگامی‌که آیت‌الله حائری در مسیر سفر خود به مشهد، راهی قم شد، به اصرار علما و فضلای این شهر به‌ویژه آیت‌الله محمدتقی باقی یزدی در قم ماندگار شد و این ماندگاری باعث شد قم بسیار متفاوت از آن چیزی شود که پیش از آن بود
پایگاه اطلاعرسانیپژوهشکده تاریخ معاصر؛آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (1238-1315ش) در زمانه‌ای پرتنش از تاریخ ایران می‌زیست؛ دوره‌ای که با وقوع انقلاب مشروطه، زوال سلسله قاجار و برآمدن رضاشاه همراه بود. وی از مراجع دینی پیشگام در فعالیت‌های اجتماعی و عمرانی در دوره پهلوی اول است که توانست عامه مردم را نیز با خود همراه کند. این نوشتار کوتاه، با پرداختن به فعالیت‌های عمرانی و اجتماعی شیخ عبدالکریم حائری، به‌طور مختصر، اقدامات و تلاش‌های اجتماعی، مذهبی و فرهنگی وی در ساماندهی به جامعه ایران را بازگو می‌کند.
تأسیس حوزه علمیه قم: اقدامی شگرف در عرصه مذهبی
یکی از برجسته‌ترین خدمات شیخ عبدالکریم حائری که به‌واسطه آن به «آیت‌الله مؤسس» ملقب شد، تأسیس حوزه علمیه قم بود. بنا بر روایت‌های تاریخی «پیش از آنکه شیخ حوزه علمیه قم را در 1301ش تأسیس کند میرزا محمد فیض قمی در سال1297ش دو مدرسه دارالشفا و فیضیه را که از کاربری علمی خارج شده بود، بازسازی کرد و طلاب را در آنجا اسکان داد».1 بااین‌حال، تا زمان حضور و استقرار دائمی آیت‌الله حائری در قم، مدارس دینی سامان‌یافته و پرمایه‌ای در این شهر برپا نشده بود. در چنین شرایطی در سال 1300ش، هنگامی‌که آیت‌الله حائری در مسیر سفر خود به مشهد راهی قم شد، ضمن استقبال مردم و علما از وی، به اصرار علما و فضلای این شهر به‌ویژه آیت‌الله محمدتقی باقی یزدی در قم ماندگار گشت و بنای تأسیس حوزه علمیه قم را نهاد.2
یک سال بعد، یعنی در سال 1301ش، به همّت این مجتهد بزرگ، حوزه علمیه قم تأسیس شد. این اقدام یک رخداد بزرگ در تاریخ تشیع و حوزه‌های دینی ایران و جهان بود؛ چراکه تاریخ بنیان‌گذاری حوزه علمیه قم، فاصله زیادی با زمان کودتای اسفند 1299ش نداشت و این حرکت مصادف شده بود با به قدرت رسیدن حکومتی که ملیت ایرانی و تاریخ و فرهنگ ایران پیش از اسلام را ارج می‌نهاد و نقش اجتماعی دین و روحانیت را منکر می‌شد.
به هر ترتیب، با مهاجرت آیت‌الله حائری به قم و تأسیس حوزه علمیه توسط ایشان، حوزه علمیه این شهر جان تازه‌ای گرفت و دوران حیات پرشکوه خویش را آغاز کرد. عزیمت وی از اراک به قم مصادف با کودتای رضاخان بود و در همین زمان با زعامت ایشان، قم در پهنه سیاست ایران ظاهر شد و به‌خوبی ماهیت تاریخی و اسلامی خود را آشکار ساخت. حوزه علمیه آیت‌الله حائری در اندک زمانی از چنان رونقی برخوردار شد که آن را با حوزه‌های علمیه وحید بهبهانی، شیخ انصاری، میرزای شیرازی، آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و استادالمعاصرین آقا ضیاالدین عراقی و دیگران هم‌طراز دانسته‌اند.3
آیت‌الله حائری با آگاهی کامل از شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر کشور، بنا را بر این گذاشته بود که حوزه را تقویت کند و آرامشی بر فضای حوزوی و علمی حاکم باشد تا بتوانند استادان و شاگردانی را که استعداد دارند جذب کنند. در آن روزها که حوزه‌های علمیه به دست دشمنان روبه‌زوال و نابودی می‌رفت، ایشان با اقتدار و توانایی در سنگر خود ایستاد و هر روز جمع شاگردانش را پیوسته‌تر و متحدتر ساخت. آنگاه فضلای اراک، تهران و دیگر شهرها را گرد هم آورد و به‌تدریج حوزه علمیه را گسترش داد؛ تا جایی که بیش از هزار نفر طلبه و محصل از محضر وی و دیگران بهره می‌بردند.4
همچنین، آیت‌الله حائری که می‌دید هر روز دسیسه‌ای علیه حوزه شکل می‌گیرد و از هر سو قدرت‌های بیگانه در تلاش هستند تا اثری از حوزه‌های علمیه باقی نگذارند، چاره را در این امر دانست که در آن موقعیت به تقویت هرچه بیشتر حوزه علمیه بپردازد؛5 برای مثال وی در برابر مشکلات حوزه علمیه و مداخله مأموران حکومتی در امور حوزه به‌شدت ایستادگی می‌کرد. یکی از اسناد موجود در سازمان اسناد ملی ایران، نشان‌دهنده مخالفت شدید ایشان با دخالت وزارت معارف در برگزاری امتحانات طلاب علوم دینی است که خود دلیل بر این مدعاست. در بخشی از گزارش فرماندار قم به وزارت داخله، درباره مخالفت آیت‌الله حائری با برگزاری امتحانات توسط وزارت معارف، از قول ایشان چنین آمده است: «تشکیل چنین مدرسه و تهیه یک چنین طلاب علوم دینیه البته باید تحت نظر من و پروگرامی که من می‌دهم اداره شود. وزارت معارف نباید مداخله در این قسمت داشته باشد. من خودم پروگرام آنها را تهیه و ممتحنین لازم را انتخاب خواهم کرد. اگر دولت قصد دارد که یک چنین طلابی تهیه نماید، باید تحت نظر من باشد...».6
بدین‌ترتیب، ایشان توانستند رهبری و اداره حوزه علمیه قم را برعهده گیرند و با پاسداری از آن مکتب، مردان بزرگی همچون سیدمحمدتقی خوانساری، سیداحمد خوانساری، امام خمینی(ره)، سیدمحمدرضا گلپایگانی و... برخاستند که هریک به‌نوبه خود تاریخ‌ساز و صاحب مکتب فکری و عقیدتی شدند.
خدمات عمرانی و اجتماعی
اگرچه تا پیش از زعامت شیخ عبدالکریم، مراجع عظام کمک‌ها و اقداماتی در زمینه فقرزدایی و کمک به افراد آسیب‌دیده انجام می‌‌دادند، این‌گونه فعالیت‌ها صورت نظام‌مند و منسجمی نداشت. به سخن دیگر، حضور عالمان دینی در فعالیت‌های عمرانی تا پیش از زعامت شیخ عبدالکریم حائری، کمتر نمود داشت. او بود که هم ساختار حوزه علمیه را در قم بنا نهاد و هم فعالیت‌های عمرانی بسیاری را در این شهر انجام داد.
آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری هنگام کلنگ‌زنی قبرستان «نو» در قم
که به قبرستان «حاج شیخ» شهرت یافت
نخستین بیمارستان در قم معروف به بیمارستان فاطمی، که به همّت و تدبیر آیتﷲ حائری توسط حاج سیدمحمد فاطمی قمی، مستشار دیوان کشور، بنا شد، از نخستین اقداماتی است که یک مرجع تقلید در زمینه درمان عمومی انجام می‌داد. شیخ عبدالکریم، تنها به ساخت این بیمارستان اکتفا نکرد. تأسیس بیمارستان سهامی، که از محل ثلث اموال سهام‌الدوله در قم ساخته شد، نیز به درخواست و اراده ایشان بود.7
تأسیس دارالاطعام قم برای تأمین غذای نیازمندان، ایجاد قبرستان، بنای سیل‌بند و تأسیس سد برای رودخانه قم در جریان وقوع سیل در این شهر در سال 1313ش و احداث واحدهای مسکونی برای نیازمندان از دیگر اقدامات آیت‌الله حائری در شهر قم است. محمدعلی صفوت تبریزی8 درباره این‌گونه اقدامات شیخ چنین روایت کرده است:
«مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری با آن همه اشتغالات فکری که در نگاه‌داری و اداره کردن حوزه علمیه داشت و با آن همه مراجعه که از نقاط ایران و مجامع اسلامی خارج از کشور می‌شد و اوقات او را مستغرق کردی، یگانه میان‌دار میدان اجتماع در زمانه خویش نیز بود. از هیچ کار مفید در آسایش مسلمانان شانه خالی نمی‌کرد. او پدر فقیران و سرپرست مسکینان بود. از آنان که بی‌بضاعت یا عجزه بودند دستگیری کردی، شهریه دادی، نانشان را تأمین کردی، شب‌های عید به مستمندان عیدانه می‌رساند. سالی احصائیه مردان عیدانه ستان به یازده‌هزار تن رسیده بود».9
یکی دیگر از خدمات ارزنده ایشان، تعمیر مدارس فیضیه و دارالشفا و تأسیس کتابخانه فیضیه است. عبدالحسین حائری، نوه شیخ عبدالکریم، درباره وضعیت مدارس فیضیه و دارالشفا قبل از ورود آیت‌الله حائری به قم می‌گوید: «وقتی حاج شیخ به قم آمدند، مدرسه فیضیه و دارالشفا تمامی حجراتش مخروبه بوده و کسی در آن ساکن نبوده و فقط چند حجره آن مدرسه در دست خدام حرم بوده که نفت و شمع و از این‌گونه چیزها در آن نگهداری می‌کردند... و بعضی دراویش و گدایان هم آنجا سکونت می‌کردند...».10
درنتیجه مدرسه دارالشفا، که به‌کلی خراب شده بود، به دستور شیخ تعمیر شد. همچنین آیت‌الله حائری مدرسه فیضیه را نیز بازسازی کرد و کتابخانه‌ای در آن مدرسه تشکیل داد و با تلاش‌های گسترده کتب زیادی جمع‌آوری کرد و آن را برای مطالعه و استفاده طلاب قرار داد.11
این فتح‌بابی که آیتﷲ حائری در زمینه اقدامات عمرانی و ساخت مکان‌های عام‌المنفعه در کنار تأسیس مدارس علمیه و کتابخانه‌ها کلید زد، پس از ایشان نیز ادامه یافت؛ به گونه‌ای که افرادی مانند آیتﷲ بروجردی، آیتﷲ مرعشی، آیتﷲ گلپایگانی در سال‌های بعد با اهتمام به این گونه اقدامات، راه و شیوه شیخ را تداوم بخشیدند.
آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری در دیدار با وزیر اوقاف کشور یمن در منطقه سالاریه قم
فرجامِ سخن
آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری در راه اعتلای حوزه‌های علمیه و عمران و آبادانی شهر قم خدمات شایان توجهی به عمل آورد. درواقع وی با تأسیس حوزه علمیه قم در روزهای سخت دین‌ستیزی و تقابل حکومت پهلوی با دین، دست به کاری بزرگ زد که میراث آن همچنان ماندگار است. افزون بر این، ایشان در پانزده سال حضور در قم نه‌تنها به مسائل دینی و مذهبی پرداخت، بلکه به مسائل اجتماعی و عمرانی نیز توجه خاصی داشت و با بنیان‌گذاری مراکز خدماتی و رفاهی همچون بیمارستان، دارالایتام، واحدهای مسکونی برای نیازمندان و فعالیت‌هایی از این قبیل در مسیر عمران و آبادانی شهر قم به‌عنوان مهم‌ترین مرکز شیعیان ایران گام‌های ارزنده‌ای برداشت.
پی نوشت:
1. رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، تهران، نشر علم، 1393، ص 35.
2. محمد رازی، مجاهد شهید حاج شیخ محمدتقی بافقی، به تصحیح حسین برزگری بافقی، تهران، شهد علم، 1393، ص 68.
3. عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، یک‌صد سال مبارزه روحانیت مترقی، ج 3، تهران، نوید اسلام، 1361، صص 23-24.
4. محمد شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ج 1، تهران، اسلامیه، 1352، ص 288.
5. سعید عباس‌زاده، شیخ عبدالکریم حائری نگهبان بیدار، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، ص 67.
6. داوود امینی، «مروری بر زندگی آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی»، گنجینه اسناد، ش 19/20 (1374)، ص 15.
7. مهدی بازرگان، «انتظارات مردم از مراجع»؛ در: سیدمحمدحسین طباطبایی و دیگران، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1341، صص 125-126.
8. محمدعلی صفوت تبریزی (متوفی به سال 1335ش) از رجال علمی، ادبی و فرهنگی آذربایجان است که در حوادث سیاسی دوران پهلوی اول همچون قیام آذربایجان، قیام لاهوتی در تبریز حضور داشت و از وی تألیفات متعددی در این زمینه به چاپ رسیده است.
9. رحیم نیکبخت، «زندگی‌نامه آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به روایت محمدعلی صفوت تبریزی»، پیام بهارستان، ش 14 (1390)، ص 461.
10. «مصاحبه حضوری با عبدالحسین حائری یزدی»، ایران، سال سوم، ش 17 (1376)، ص 12.
11. رحیم نیکبخت، همان، ص 460. https://iichs.ir/vdcdxx0x.yt0f56a22y.html
