تلاش برای وحدت اسلامی

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ آیت‌الله‌العظمی بروجردی از مراجع برجسته و عالمان بزرگی بود که موضوع وحدت مسلمانان و تقریب مذاهب اسلامی را به‌طور ویژه مدنظر قرار داده بودند. اوضاع نابسامان مسلمانان، غلبه کفار بر کشورهای اسلامی و رواج نوعی روحیه عداوت و بدبینی بین مسلمانان، عزم ایشان را برای وحدت و همدلی آنها راسخ نموده بود. وسعت اطلاعات این مرجع عالی‌قدر از منابع حدیثی، فقهی، رجالی و تاریخ اهل سنّت، در کنار اشراف کاملشان بر منابع شیعی، به ایشان چنان قدرتی داده بود که می‌توانستند تشابهات و تفاوت‌های بین مذاهب را تحلیل کنند و اندیشه تقریب مذاهب را تا جایی که اصول و مبانی آن مذاهب اجازه می‌دهد، پیش برند. بر همین مبنا حمایت مادی و معنوی مستمر آیت‌الله بروجردی از دارالتقریب را که در سال 1327ش در قاهره و با دبیر کلی شیخ محمدتقی قمی تأسیس شد، می‌توان نشان‌دهنده اهتمام ایشان به وحدت و انسجام مسلمانان دانست.
 
آیت‌الله بروجردی و تأسیس «دارالتقریب»
آیت‌الله بروجردی از چهره‌های سرشناس روحانیت ایران به‌شمار می‌آمدند که عمیقا به مسئله تقریب و اتحاد میان مسلمانان اندیشیدند و گام‌های عملی در مسیر تحقق آن برداشتند.1 ایشان به وحدت جهان اسلام می‌اندیشیدند و همچون همه اندیشمندان مسلمان، از وضعیت نامناسب مسلمانان خشنود و راضی نبودند. سال 1327ش که «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» به ابتکار مرحوم شیخ محمدتقی قمی و با همکاری چند نفر از علمای جامع الازهر و برخی روحانیان شیعه تأسیس شد، آیت‌الله بروجردی به‌محض اطلاع، به حمایت جدی از آن برخاستند. ایشان ضمن کمک‌های مالی به این مرکز، با ارتباط مکاتبه‌ای با شیخ الازهر عبدالمجید سلیم و سپس با شیخ محمود شلتوت، رابطه جهان تشیع را با دنیای اهل تسنن مستحکم‌تر ساختند و بسیاری از سوءتفاهمات و بدبینی‌های حاکم بر فضای آن روز را به دوستی، وحدت و تفاهم تبدیل کردند. برای تأمین این اهداف، آیت‌الله بروجردی از تأسیس و توسعه دارالتقریب حمایت کردند. ایشان در درس خارج فقه خود در بعضی مواقع فتاوی علمای عامه را بیان می‌کردند و می‌فرمودند: مسیر تاریخ فقه اسلامی با مطالعه در فتوای علمای عامه روشن‌تر می‌شود؛ به همین منظور حاج شیخ محمدتقی قمی را به‌عنوان نماینده خود در مصر انتخاب نمودند و خود به‌عنوان یک عالم شیعی در مرکز علمای اهل سنّت ــ مصر ــ با رؤسای الازهر ارتباط داشتند و نامه‌ها مبادله می‌کردند.2
 

زنده‌یاد آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی
در حال تدریس در آغازین سال‌های ورود به قم در حرم حضرت معصومه(س)

 
محمد آذرشب در ارتباط با تشکیل مجمع تقریب مذاهب اسلامی می‌گوید: «شیخ محمود شلتوت و آیت‌الله بروجردی در اقدامی مشترک، مجمع تقریب مذاهب اسلامی را تشکیل دادند. دعوت جمعیت تقریب پس از 1946م/ ۱۳۲۵ش در مصر آغاز شد و در رأس جمعیت تقریب، شیخ شلتوت و شیخ محمدتقی قمی قرار داشتند. شیخ حسن‌البنا، بنیان‌گذار رهبر اخوان‌المسلمین، نیز آن را تأیید می‌کرد. بنا می‌گفت که شیعه و سنی امتی یگانه هستند. اخوان‌المسلمین با این جمعیت همکاری داشت».3
 
علامه محمدتقی قمی با دلیل و استدلال نزد علمای الازهر رفت و از آنان خواست تا با همکاری او، جمعیت دارالتقریب را تأسیس کنند و آنان نیز دلایل او را پذیرفتند و با این امر موافقت کردند. پس از آن علامه محمدتقی قمی، دارالتقریب مصر را بنا نهاد و برای دعوت به‌سوی همبستگی و برادری و برای دیدار با محمد مصطفی مراغی، که آن روز رئیس الأزهر بود، به مصر رفت و در نخستین دیدار دریافت که شیخ مراغی با اندیشه وحدت و همبستگی موافق است. با تأسیس دارالتقریب بین مذاهب اسلامی، همکاری دو حوزه تمدن شرق و غرب اسلام، که درعین‌حال مرکز ثقل دو مذهب شیعه و سنی به‌شمار می‌آمدند، به اوج خود رسید و مهم‌ترین ثمره آن یعنی همان فتوای شیخ شلتوت مبنی بر جواز تعبّد به مذهب شیعه جعفری، بروز و ظهور پیدا کرد.
 
درنهایت دارالتقریب به مرکزی برای گردآوردن علمای دینی از برخی از کشورهای اسلامی مانند مصر، ایران، عراق، لبنان، یمن و فلسطین تبدیل شد و توانست نخستین گام را در نزدیکی دیدگاه‌های مذاهب اسلامی بردارد.4 این مرکز در مدت شانزده سال فعالیت خود، مجله «رساله الاسلام» (1948-1964م/ 1327-1343ش) را منتشر کرد. در این مجله، مقالاتی حاوی نظرات شیعه و سنی در مسائل مورد اختلاف، چاپ می‌شد تا وسیله‌ای برای آشنایی پیروان دو مذهب مهم اسلام باشد. این مجله، که به‌صورت فصلنامه و هر سه ماه یک‌بار منتشر می‌شد و تعداد شصت نسخه از آن در مدت شانزده سال به چاپ رسید، محصول مشترک شیخ شلتوت و شیخ محمدتقی قمی به‌شمار می‌آمد.5
 
در نتیجه فعالیت‌های دارالتقریب برای معرفی مذهب شیعه، مرکز پژوهش‌های اسلامی در «مجمع البحوث الاسلامیه» دکترین شیعه دوازده امامی را به‌عنوان یکی از منابع اسلامی پذیرفت و در پی آن، دانشگاه معتبر الازهر آموزش مذهب شیعه را در کنار مذهب سنی در برنامه درسی دانشجویان قرار داد.6 از فعالیت‌های دیگر دارالتقریب، طبع و انتشار مقالات با مضمون مسائل دینی و اسلامی بود که در آن، بر وحدت مسلمانان و شباهت‌های آنها تأکید بسیار زیادی می‌شد.
 

آیت‌الله العظمی بروجردی در کتابخانه منزل شخصی خود در قم

 
تحقق اندیشه وحدت میان مذاهب شیعه و سنی
به دنبال فعالیت‌ها و تلاش‌های پی‌درپی اعضای مجمع تقریب، یکی از شجاعانه‌ترین گام‌های مؤثر در نزدیک کردن دو مذهب شیعه و سنی از سوی شیخ شلتوت در سال ۱۹۵۹م/ ۱۳۳۸ش، با همکاری کسانی همچون آیت‌الله بروجردی برداشته شد. او برای اولین بار در تاریخ اسلام، از زمان تکوین دو مذهب شیعه و سنی، طی فتوای معروفی، که در شماره ۲۲۷ مجله رساله الاسلام به چاپ رسید، تصریح نمود که تبعیت از مذهب شیعه دوازده‌امامی در احکام و عبادات جایز است. صدور جواز تبعیت از مذهب شیعه در کنار مذاهب چهارگانه اهل سنّت، به رسمیت شناختن مذهبی بود که برخی از علمای اهل سنّت، حکم به تکفیر پیروان آن می‌دادند و از سوی دیگر، از درک عمیق او نسبت به‌ضرورت زدودن اختلافات شیعه و سنی حکایت داشت.7 تعدادی از شخصیت‌های بنام جهان اسلام، دعوت این جمعیت را تأیید کردند و پذیرفتند و تا حداکثر مقدار ممکن، آن را یاری نمودند؛ ازجمله پیشوای بزرگ بروجردی (رحمه‌الله علیه) از قم که از مراجع بزرگ شیعه بوده‌اند.
 
آیت‌الله بروجردی در تلاش بود تا علمای شیعه و سنی به روایات، مبانی و ادله فقهی یکدیگر آشنا گردند تا جایی که بر اثر تلاش‌های مخلصانه آن فقیه بزرگ، بسیاری از اعضا و شخصیت‌های بنام دارالتقریب با فقه و مبانی شیعه آشنا شدند و حتی در مواردی مطابق فقه شیعه فتوا دادند. بر همین اساس آیت‌الله بروجردی در راستای هم‌گرایی با علمای دیگر فرق اسلامی نسبت به مسائل اختلافی، برخی را با توجه به تاریخ توجیه می‌نمودند. روش آیت‌الله بروجردی در مورد دارالتقریب بسیار بی‌سروصدا بود و مردم از کار دارالقریب اطلاع نمی‌یافتند.8
 
یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای تقریب و خصوصا دارالتقریب، ردوبدل کردن نامه‌های زیاد بین علمای شیعه به‌ویژه آیت‌الله بروجردی و شیخ شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر مصر، بود که به فتوای صحت پیروی از مذهب شیعه به‌عنوان رکن پنجم اسلام منجر شد. شیخ شلتوت، مفتی اعظم و رئیس جامع الازهر، با فتوای خود، کرسی فقه جعفری را در ردیف فقه مذاهب جهان اسلام قرار داد. به همین علت، آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله حاج میرزا خلیل کمره‌ای را همراه آیت‌الله سیدمحمود طالقانی و گروهی از روحانیان، به نمایندگی خود به قاهره فرستادند تا از شیخ محمود شلتوت به خاطر فتوای تاریخی‌اش تشکر کنند.9 استاد مطهری فتوای معروف شیخ شلتوت درباره به رسمیت شناختن مذهب شیعه را متأثر از تفاهم او با آیت‌الله بروجردی می‌داند10 که گام بزرگی در مسیر نزدیک کردن مذاهب اسلامی به یکدیگر بود.
 
فرجام سخن
آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدحسین طباطبائی بروجردی، یکی از پیشگامان و تأثیرگذاران عرصه وحدت اسلامی بود. در روزگاری که مانند امروز، وحدت امت اسلامی، در ذهن برخی از اندیشمندان جهان اسلام، امری دست‌نیافتنی تلقی می‌شد، پایمردی این مرجع بزرگ شیعه و تشریک مساعی تعدادی از نخبگان روشن‌ضمیر و علمای آینده‌نگر اهل سنت، مانند شیخ محمود شلتوت فصلی نوین را در عرصه تقریب اسلامی رقم زد که در پی آن، شیعه به‌عنوان یکی از مذاهب رسمی مورد شناسایی و توجه اهل سنّت قرار گرفت که می‌توانست زمینه‌ساز اتحاد جهان اسلام و ایجاد ام‌القرایی برای همه مسلمانان باشد.
 
پی نوشت: