تبدیل اسلام هیئتی و سنتی به اسلام زنده و سیاسی

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ در فاصله سال‌های 1320 تا 1332 احزاب متنوع و پرشماری در عرصه سیاست ایران هویدا شدند؛ چنان‌که بیش از نود حزب در این مقطع در محدوده محلی، منطقه‌ای و ملی فعالیت می‌کردند.[1] حزب برادران در شیراز یکی از این احزاب بود که به دلیل ماهیت مذهبی و بنیان‌گذارش، که یکی از مراجع و روحانیان بزرگ بود، اهمیت بسیاری دارد؛ چون در زمانه‌ای که عرف متداول عدم دخالت مراجع در سیاست بود یک مرجع تقلید خود اقدام به تأسیس یک حزب کرد؛ حزبی منطقه‌ای که توانست در تحولات زمان خود و حتی بعدتر اثرگذار گردد. این مقاله نگاهی دارد به این حزب و بنیان‌گذارش آقا سیدنورالدین شیرازی.
 
بنیان‌گذار حزب
حزب برادران را آیت‌الله آقاسیدنورالدین شیرازی، فرزند مرحوم آقاسید ابوطالب، بنیان گذاشت. پدرش نویسنده کتاب «اسرارالعقاید» بود که در سال 1305ش درگذشت. سیدنورالدین سال 1274 در شیراز به دنیا آمد. پس از گذراندن دروس مقدماتی و نیز تحصیل اجازه اجتهاد در شیراز به عتبات مشرف شد و نزد آیات عظام سیدمحمدکاظم یزدی، میرزا محمدتقی شیرازی و شیخ‌الشریعه اصفهانی به تحصیل پرداخت.[2] پس از فوت پدرش در سال 1305 به شیراز برگشت و به کارهای تبلیغی و دینی روی آورد. دو ماه از فوت پدرش گذشته بود که نخستین کنش اجتماعی سیدنورالدین در 27 دی 1305 صورت گرفت؛ او بر کارمند ایرانی کنسولگری انگلیس که مشروب خورده بود حد جاری کرد، اما حکومت ایالاتی این را مصداق دخالت در سیاست تلقی کرد و به صورت کتبی از او خواست تا از چنین اقداماتی خودداری کند. با وجود این اخطار، سیدنورالدین فعالیتش را ادامه داد و همین موجب تبعیدش به بوشهر شد، اما در پی اعتراض مردم به این حکم، او به وطنش بازگشت.[3] سیدنورالدین با وجود سنگ‌اندازی‌های حکومت، به فعالیت‌های سیاسی ـ مذهبی خود ادامه داد و در سال 1308 به قانون لباس متحدالشکل اعتراض کرد. در پس این اعتراض او به تهران فراخوانده و وادار به اقامت دوماهه در تهران شد.[4]
 

آیت‌الله العظمی سیدنورالدین حسینی الهاشمی در حال اجرای حد شرب خمر بر دبیر کنسولگری انگلیس در شیراز

 
پشتیبانی مردم از آیت‌الله آقاسیدنورالدین شیرازی و سرمایه اجتماعی ایشان، که در پس این اعتراض‌ها شکل گرفته بود، به پشتوانه‌ای برای تأسیس یک تشکل سیاسی به نام حزب برادران تبدیل شد. تأسیس این حزب مهم‌ترین حرکت سیاسی آقاسیدنورالدین در شیراز بود که موجب نفوذ بیشتر او شد؛ چنان‌که از او به‌عنوان نایب‌الامام یاد ‌می‌شد.[5] حزب برادران هرچند در زمره احزاب منطقه‌ای بود، به گسترش خود در سایر مناطق استان و کشور پرداخت. از سویی انتشار رساله‌های «انیس‌المقلدین» و «منتخب‌الرسائل» از سوی آقاسیدنورالدین و پاسخ مکتوب ایشان به استفساریه‌های مذهبی و از جمله صدور فتوا درباره رادیو باعث تثبیت موقعیت مذهبی و مرجعیت این عالم مجاهد شد. همین شأن مرجعیت او در رهبری حزب بود که آن را به حزبی شایان توجه بدل کرد؛ چون تا آن زمان و «حتی پس از آن تا حادثه‌ 15 خرداد 1342 روحانیان با عنوان مرجعیت نه‌تنها از ایجاد حزب و حتی حضور در آن پروا داشتند، بلکه دخالت در سیاست را نیز قابل جمع با برخورداری از مقام صدور فتاوا نمی‌دانستند. به‌علاوه، این حزب بر خلاف معمول تشکیل احزاب در کشور، که در تهران تشکیل می‌شدند و سپس شعباتی از آنها در شهرستان‌ها دایر می‌شد، با مرکزیت شهرستان شکل گرفت و درصدد توسعه در سایر شهرستان‌ها و از جمله تهران برآمد.[6]
 
حزب برادران
تأسیس حزب برادران را باید با توجه به مختصات مذهبی شخصیت سیدنورالدین، اقدامی مذهبی ـ سیاسی دانست که با هدف ایجاد سد دفاعی در مقابل توده‌ای‌ها و ملیون صورت گرفت. در طول فعالیت‌های این حزب، دست کم توده‌ای‌ها گمان می‌کردند حزب برادران آنها را مهم‌ترین دشمن خود و بی‌دینی را ناشی از فعالیت‌های ‌فکری آنها تلقی می‌کند؛ بنابراین با آنها سخت مبارزه می‌کرد.[7]
 
اگرچه تشکیلات حزب برادران، برابر ماده‌ پنجم اساس‌نامه‌ حزب مبتنی بر یک هسته مرکزی و ده شعبه بود، ولی عملا ساختار آن در قالب هیئت‌های مذهبی نمود یافته بود. تأسیس نخستین هیئت‌های مذهبی پیوسته به حزب برادران به سال 1308 بازمی‌گردد. این هیئت‌ها شامل سه هیئت فدائیان ابوالفضل، محمدی و جعفر بن محمد بودند که پس از تأسیس حزب به‌ترتیب به‌عنوان حوزه‌های دو، یک و پنج حزب درآمدند. این هیئت‌ها اولین حرکت آشکار خود را در 8 خرداد 1311 برابر با عاشورا به توصیه آقاسیدنورالدین انجام دادند و با تهیه پرچم و علائم سوگواری در میان مردم حاضر شدند. آیت‌الله سیدنورالدین در راستای تأسیس حزب در ابتدا به انسجام‌ میان روحانیان شیراز پرداخت. او علاوه بر این، هیئت‌های مذهبی محلات را با نام اتحاد برادران، هویتی سیاسی بخشید. پس از آن با پیوند دادن دو مجموعه فوق، موجودیت «جمعیت برادران نور» را اعلام کرد. واژه نور در انتهای نام، هم این جمعیت را به امری مقدس بدل می‌کرد و هم بر نقش آقاسیدنورالدین در ایجاد و استمرار این جمعیت اشاره داشت. برابر نوشته نشریه «آیین برادری»، ارگان این حزب، عنوان نور باید در سال 1322 از نام جمعیت حذف شده باشد؛ حتی در فرم چاپی کارت عضویت اعضا نیز این واژه به چشم نمی‌خورد، اما در مهری که در ذیل کارت‌ها زده می‌شد همچنان پسوند نور را تا سال 1326 داشت. این امر از تداوم کاریزمای شخص آقاسیدنورالدین در میان اعضای جمعیت به‌رغم تصویب حذف واژه نور حکایت می‌کند. به نظر می‌رسد میان اتحاد روحانی و اتحادیه برادران تا پیوستن آنها به یکدیگر ذیل نام واحد جمعیت برادران، مدت زیادی طول نکشیده باشد و به احتمال قوی این اقدام در سال 1321 صورت گرفته باشد.[8] اما تلاش‌هایی پیش از این صورت گرفته است که برخی آن را در جهت ایجاد یک تشکل و نه لزوما آغاز تأسیس حزب می‌دانند.[9] 
 

تصویری از یکی از هیئات وابسته به حزب برادران شیراز

  
این تلاش‌ها که برخی آن را مبتنی بر ارائه طرح اولیه حزب برادران می‌دانند از  سال 1312 و به صورت مخفی در زمان رضاشاه آغاز شد. عبدالرحیم ربانی شیرازی دراین‌باره می‌گوید: آیت‌الله شیرازی در خانه‌اش تحت نظر بود و من و یکی دو نفر به طور پنهانی در جماعت ایشان حاضر می‌شدیم.[10] در ابتدا کسانی که عضویتشان پذیرفته می‌شد در هسته‌های چند نفری متشکل می‌شدند و چه بسا که افراد یک گروه یکدیگر را نمی‌شناختند و جلسات محرمانه برگزار می‌شد. افراد برای حضور در حزب سوگند وفاداری یاد می‌کردند بدین قرار که «والله من در حفظ استقلال ایران در ظل لوای مذهب جعفری با شما همراهم».[11]
 
بلافاصله پس از شهریور 1320 با باز شدن فضای سیاسی، نخستین اجتماع علنی حزب برادران تشکیل شد. آن روز اعضای همه هسته‌ها برای اقامه نماز جماعت صبح به امامت آقاسیدنورالدین به شاهچراغ دعوت شده بودند. این برنامه بدون هیچ گونه سخنرانی پایان یافت. مقصود از برگزاری آن، آشنایی افراد هسته‌های مختلف و کلیه اعضای حزب با یکدیگر بود تا زمینه فعالیت علنی حزب در آینده باشد و موجب دلگرمی اعضا نیز شود.[12]
 
از این پس حزب برادران به‌طور جدی فعال شد و از سال 1324 فعالیت خود را آشکار کرد. همین امر موجب شده است در برخی منابع، سال تأسیس آن را 1320 به بعد بدانند.[13] پس از تأسیس حزب، آیت‌الله شیرازی با استفاده از تشکل‌های فرعی و هیئت‌های مذهبی که شمار آنها بالغ‌ بر سیزده بود، توانست حزب برادران را گسترش دهد.[14] این حزب دارای یک نشریه رسمی با نام «آیین برادری» بود؛ هرچند علاوه بر آن، طی دهه 1320 چندین نشریه دیگر در شیراز در دفاع از آرمان‌های حزب برادران منتشر می‌شدند. بررسی این نشریه نشان می‌دهد مرامنامه حزب در 12 ماده در سال 1323 تدوین شد. این مرحله را می‌توان تبدیل اسلام هیئتی و سنتی به اسلام زنده و سیاسی در حزب برادران دانست. مرامنامه‌ این حزب شامل اصول اسلامی و ملی بود. اصول آن شامل موارد زیر بود:
 
اصل نخست مرامنامه حزب حفظ وحدت ملی ایران و توسعه مذهب جعفری، اصل دوم اجرای قانون اساسی بالاخص نظارت علمای طراز اول، اصل سوم تحول فکری در شئون اجتماعی و مبارزه با خرافات، اصل چهارم الغای امتیازات جاهلانه و اثبات امتیازات موافق با عقل، اصل پنجم تشیید مبانی روحانیت و ضابطه‌مند نمودن آن، اصل ششم تعلیم عمومی نظام و تقویت نیروی دفاع و مبارزه با هرج‌ومرج، اصل هفتم به کار انداختن منابع ثروت کشور، اصل هشتم تعمیم فرهنگ به وسیله‌ تعلیمات عمومی آموزش‌وپرورش، اصل نهم حفظ مرکزیت ایران با رعایت برخورداری همه قطعات مملکت، اصل دهم ایجاد بهداشت عمومی، تأمین مسکن و تسهیل امر ازدواج، اصل یازدهم تحکیم روابط حسنه بین ملل و دول اسلامی و اصل دوازدهم مبارزه با استبداد در جمیع شئون.[15] همچنین آیت‌الله شیرازی با تأکید بر اصل دوم متمم قانون اساسی تصریح می‌کرد: «وحدت کامل بین دولت و ملت ایران به عمل شدن به اصل دوم متمم قانون اساسی است».[16] 
 

نمایی از برگزاری مراسم عزاداری رحلت پیامبر اکرم(ص) و شهادت امام مجتبی(ع) در مسجد وکیل شیراز از سوی حزب برادران

 
فعالیت‌های حزب
این حزب فعالیت‌های اجتماعی خود را از سال 1323 آغاز کرد و حول رهبری آقاسیدنورالدین در حادثه حصبه و آنفلونزای 1323 به کمک بیماران رفت و با کمک خیرین و پزشکان به تأسیس مؤسسه خیریه حمایت بیماران پرداخت که موجب نجات جان هزاران نفر شد. در قحطی و کمبود سوخت سال 1324 بار دیگر به همدلی با مردم پرداخت و با تأسیس مؤسسه خیریه سوخت یا شرکت سوخت به طور شخصی به جنگل‌های دشت ارژن رفت و با تشویق مردم آن سامان برای رساندن سوخت به شهر در رفع مشکل مردم کوشید.[17] از اقدامات دیگر آنها تلاش برای افزایش سطح دانش جامعه از طریق تشکیل کلاس‌های درس بزرگسالان اکابر در مسجد وکیل بود. این کار در ادامه با هماهنگی‌های لازم با رئیس فرهنگ وقت به تأسیس آموزشگاه‌های شبانه در نقاط مختلف شهر منجر شد.[18] جمع‌آوری اعانه از افراد برای تهیه پزشک و دارو و نان و زغال و هیزم برای بینوایان و خدمات رایگان به تهیدستان و تسهیل زندگی مردم در سال‌هاس قحطی و آشوب موجب شد اقبال مردم به حزب بیشتر شود.[19] 
 
همچنین این حزب در انتخابات نیز فعال بود؛ برای مثال آیت‌الله سیدنورالدین در جریان تلاش برای به تعویق انداختن انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی با سایر روحانیون کشور و مردم همگام شد. بعد از شروع انتخابات نیز حزب برادران فعالانه وارد کارزار انتخاباتی شد و توانست سه تن از پنج نفر نمایندگان شیراز را از طریق حزب به مجلس بفرستد. این حزب پس از موفقیت در انتخابات مجلس دوره پانزدهم به کار خود وسعت بخشید. در جریان انتخابات مجلس پانزدهم نیز نام تشکیلات خود را از جمعیت برادران به «حزب برادران» تغییر داد.[20] 
 
حزب برادران در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت مانند همه نیروهای دیگر در ابتدا حامی محمد مصدق بود. به گزارش شهربانی وقت، آیت‌الله شیرازی در حضور یک جمعیت دوهزارنفری در شیراز در مسجد وکیل به منبر رفت و برای پیروزی مصدق در جریان سفرش به نیویورک و دیدار با اعضای شورای امنیت دعا کرد، اما در ادامه با توجه به وقایع رخ‌داده به مخالفت با او پرداخت.[21]
 
حزب برادران تا کودتای 28 مرداد 1332، فعالیت رسمی داشت، ولی پس از آن فعالیتش محدود شد.[22] در این مقطع، فعالیت آیت‌الله شیرازی ادامه یافت. مخالفت حزب و اعتراض آقاسیدنورالدین به عنوان رهبر حزب با اعدام مرحوم نواب صفوی و مبارزه با بهائیان از جمله اقدامات ایشان در این مقطع بود.[23] حزب برادران نقش مهمی در تربیت نسلی داشت که در جریان انقلاب اسلامی مؤثر بودند. بسیاری از افراد وابسته به حزب نه‌تنها در قیام 15 خرداد و وقایع بعدی بلکه بعد از انقلاب اسلامی نیز به ایفای نقش پرداختند. البته این فعالیت دیگر در قالب حزب برادران نبود. یکی از این چهره‌ها آیت‌الله ربانی شیرازی، از شخصیت‌های مهم انقلاب اسلامی، بود که به گفته خود تحت تأثیر آموزه‌های حزب برادران و شخص سیدنورالدین شیرازی قرار داشت و تا سال 1325 در این حزب فعالیت می‌کرد.[24]
 
فرجام سخن
حزب برادران حزبی هرچند منطقه‌ای بود اما گستره عمل خود را حول فعالیت در عرصه سیاست کشور تعریف کرده بود و در پی اثرگذاری در دامنه وسیعی بود. این حزب را می‌تواند نمود عینی پیوند دین و سیاست در اندیشه بنیان‌گذار آن، آیت‌الله سیدنورالدین شیرازی، دانست. او در این مسیر با باور به تأثیرگذاری فعالیت جمعی، از همان ابتدا با ایجاد هیئت‌ها و تشکل‌ها و در ادامه حزب برادران اندیشه خود را عینیت بخشید. در واقع حزب برای او ابزاری بود تا بتواند اهداف عالی و مذهبی خود را تحقق بخشد.
 
پی‌نوشت‌ها: