در اواخر دی‌ماه 1357، درحالی‌که امام خمینی مردم را به پایمردی و تحملِ سختی‌ها تا رسیدن به پیروزیِ انقلاب دعوت می‌کردند، پیامی نُه‌ماده‌ای منتشر نمودند که در آن به کشاورزی توجه ویژه‌ای شده بود
دی‌ماه سال 1357، مهم‌ترین ماهِ این سال در حیاتِ سیاسیِ ایرانیان به شمار می‌رود. در این ماه، پس از خروج شاه از ایران، قطعی‌شدنِ تغییر نظامِ سیاسی در سایه تشکیل شورایِ انقلاب و ابلاغِ پیام‌های امام خمینی بر همگان مسجل شده بود. در اواخر دی‌ماه، درحالی‌که امام خمینی مردم را به پایمردی و تحملِ سختی‌ها تا رسیدن به پیروزیِ انقلاب دعوت می‌کردند، پیامی منتشر نمودند که در آن نسبت به کارشکنی‌های هواداران شاه و طرفدارانِ آمریکا به عمومِ مردم توصیه‌هایی ارائه شده بود. این نوشتار کوتاه، درنگی بر چند ماده از متنِ این پیام است که در آن امام خمینی به‌منظور دست یافتن به استقلالِ اقتصادی و سیاسی پس از انقلاب به کشاورزی توجهی ویژه داشته‌اند.
کشاورزی؛ محورِ استقلاِل سیاسی و اقتصادیِ ایران
دی‌ماه سال 1357، از نظر وحدتِ گروه‌های مخالفِ نظام پهلوی و برگزاری تظاهرات و راه‌پیمایی‌های گسترده در تاریخِ ایران قابل‌توجه و مهم است؛ به‌ویژه پس از 19 دی‌ماه، که برگزاری بزرگداشت شهیدانِ انقلاب با ایام مذهبیِ محرم و صفر هم‌زمان شده بود. اهمیت اربعین و تظاهرات آن به‌اندازه‌ای بود که حکومت بختیار برای مواجهه با آن نشست مشترکی را میان نظامیان و سیاستمداران و البته با حضور مستشاران آمریکایی برگزار کرد.
در این نشست، هایزر به بختیار پیشنهاد کرد که مقررات تظاهرات را در مطبوعات، رادیو و تلویزیون اعلام کند و به انقلابیون اخطار دهد که با هرگونه خشونتی به‌سختی برخورد خواهد شد. بختیار به توصیه وی عمل و در یک سخنرانی تلویزیونی بر لزوم برخورد با هرگونه حرکت خارج از نظم در روز اربعین تأکید کرد.1 بااین‌همه و پیش از آن امام خمینی که با تشکیل هسته اولیه شورای انقلاب، سازش‌ناپذیریِ خود را با حکومت بختیار نشان داده بود، در پیامی که به مناسبت اربعین حسینی ارسال کردند، نُه نکته کلیدی را به ملت ایران خاطرنشان ساختند.
پیامِ امام خمینی با یادآوری تحمل «پنجاه سال مصیبتِ سلطنتِ غاصبانه پهلوی» به پیوستگیِ خون جوانان ایرانی برای مبارزه با فساد، استبداد و استعمار با خون شهدای کربلا اشاره می‌کند. بررسیِ متنِ این پیام حکایت از آن دارد که اگرچه امام خمینی نسبت به پیروزیِ انقلاب اطمینان خاطر داشتند، درباره کارشکنی‌های طرفداران شاه و آمریکا چندان مطمئن نبودند. یک‌سومِ پیام‌های امام خمینی خطاب به مردم درباره کشاورزی و هوشیاری نسبت به اقدامات پس از پیروزی انقلاب است و بر همین اساس این نوشتار بر این پیام‌ها که به‌منظور مقابله با دشمنانِ انقلاب صادر شده است، تمرکز ویژه‌ای خواهد داشت.
کشاورزی؛ دریچه‌ای برایِ مقابله با سیطره اقتصادیِ آمریکا
اقتصاد، همواره یکی از مهم‌ترین کاتالیزورهای انقلاب‌های جهان به شمار رفته است و تاریخِ ایران مشحون از بی‌کفایتی مدیرانِ سیاسی در اداره امور اقتصادی است. در نگاهی به تاریخ معاصر ایران می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین عواملِ تن سپردن به استبدادِ پهلوی پس از انقلابِ مشروطه، هرج‌ومرج اقتصادی و وقوع قحطی‌های بزرگ و پی‌درپی بود. از سال 1342 و پس از انجامِ اصلاحاتی که به انقلابِ سفید موسوم شد، نظام سیاسی پهلوی از جنبه‌های متفاوتی مورد نقدِ مخالفان قرارگرفته بود.
یکی از مهم‌ترین نقاطِ ضعفِ این نظام، وابستگی بیش‌ازحد به اقتصاد جهانی، به‌ویژه آمریکا بود. مناسبات اقتصادی ایران و آمریکا از فروردین ۱۳۵۰ با ورود موریس استنس، وزیر بازرگانی آمریکا به ایران و ملاقات با امیرعباس هویدا وارد مرحله جدیدی شد.2 به‌جز روابط تجاری، بازرگانی و سرمایه‌گذاری که موردعلاقه شاه و نخست‌وزیرش بود، وزارت کشاورزی و منابع طبیعی ایران با شرکت کشت و صنعت و مدیریت آمریکا به امضای قراردادی در مورد ایجاد یک مجتمع کشاورزی در ۹۰۰ هکتار از اراضی ایران پرداخت.3
بر اساس قراردادهای این‌چنینی آمریکا موافقت کرد تا کارشناسان و متخصصان خود را برای پیشبرد برنامه‌های کشاورزی به ایران بفرستد. حتی با وجود رسوایی واترگیت که در تابستان ۱۳۵۳ اتفاق افتاد و استعفای رئیس‌جمهور آمریکا، نیکسون، را در پی داشت، به این مناسبات اقتصادی که روزبه‌روز بر عمق و گستره آن افزوده می‌شد، خدشه‌ای وارد نشد.4
هنری کسینجر در مسافرت‌های مکرر در دهه 13۵۰ سهمِ بسزایی در نفوذ اقتصادیِ ایالات متحده در ایران داشت. در سال ۱۳۵۵ او در رأس هیئتی به ایران آمد و بزرگ‌ترین قرارداد منعقده در تاریخ روابط دو کشور را به امضا رساند و ایران را به یکی از شرکا و به عبارتی بهتر وابستگان بزرگ آمریکا بدل کرد.5 به‌طوری‌که آمریکا توانست بر عرصه اقتصاد و به‌ویژه کشاورزی ایران به سلطه‌ای تقریبا انحصاری دست یابد. بر همین اساس کشاورزی، یکی از محورهای نقد و افشاگری‌های امام نسبت به محمدرضا پهلوی بود؛ به‌خصوص تضعیف و نابودیِ کشاورزی که به خاطر توسعه وابسته در زمینه صنعت توسط شاه پیگیری شده بود.
امام خمینی با آگاهی از نقشِ اقتصاد و احتمالا با درنظرگرفتنِ این پیشینه که قحطیِ اقتصادی می‌تواند عاملِ ناامیدی و سرخوردگیِ مردم یا تغییر خواست‌های آنان از اصلاحِ سیاسی به سمتِ شعارهای مادی‌گرایانه و اقتصادی باشد، نسبت به ایجادِ قحطی مصنوعی و برهم‌زدنِ نظم بازار توسط مأموران و طرفداران نظام پهلوی هشدار دادند. دربند نخست این پیام آمده است: «از قرار اطلاع، مأمورین دولت شب‌ها گندم انبارها و سیلوها را با کامیون مى‌‌برند و مى‌‌خواهند قحطى مصنوعى به‌وجود آورند. وظیفه حتمى مردم تهران و شهرستان‌هاست که از این عمل شدیدا جلوگیرى کنند، و عده‌‌اى از معتمدین را به نظارت بگمارند که این عمل غیرانسانی دولت را خنثى کنند. غفلت از این امر مسئولیت شرعى دارد».6
امام خمینی همواره با تأمین نیازهای غذایی ایران از خارج و هجومِ کشاورزان به شهرها به‌واسطه تخریبِ زمین‌های کشاورزی مخالف بودند و ریشه آن را در بی‌کفایتیِ سیاسی و اقتصادی رژیم می‌دانستند. از نظر امام خمینی کشاورزی می‌تواند مملکتی را به اوج استقلال برساند یا آن را به حضیض ذلت و احتیاج به دشمنانش اندازد. «چقدر برای یک مملکتی عیب است و سرشکستگی که دستش را دراز کند طرف آمریکا که گندم بده، کشکول گدایی‌اش را باز کند پیش دشمنش و از او بخواهد رزقش را بدهد».7
هنری کسینجر در مسافرت‌های مکرر در دهه 13۵۰ سهمِ بسزایی در نفوذ اقتصادیِ ایالات متحده در ایران داشت. در سال ۱۳۵۵ او در رأس هیئتی به ایران آمد و بزرگ‌ترین قرارداد منعقده در تاریخ روابط دو کشور را به امضا رساند و ایران را به یکی از شرکا و به عبارتی بهتر وابستگان بزرگ آمریکا بدل کرد
توجه امام خمینی به این مسئله در متن همین پیام نیز آشکار است؛ چنان‌که در سومین بند همین پیام، این بار امام خمینی با مخاطب ساختن کشاورزان از آنها می‌خواهد به انواع کشت توجه داشته باشند تا مبادا کشور در مضیقه قرار گیرد. «کشاورزان محترم همت کنند و از اقدام براى کشت خصوصا کشت دیمى غفلت نکنند. ممکن است مفسدین قحطى مصنوعى ایجاد کرده و کشور را در مضیقه قرار دهند.»8
کشاورزان در نظرگاه رهبر انقلاب جایگاه مهمی داشتند و بارها آنها در مناسبت‌های مهم «نجات‌دهنده مملکت» مورد خطاب قرار گرفتند. به‌طورکلی ازآنجاکه محور اندیشه سیاسی امام خمینی بر قطعِ وابستگی از دشمنان، به‌ویژه آمریکا که در سال‌های آخر حکومت پهلوی، به متحد شماره یک ایران تبدیل شده بود، قرار داشت، کشاورزی و ایجادِ خودکفایی در آن مهم تلقی می‌شد. امام خمینی معتقد بودند که استقلال فرهنگی و سیاسی، کامل نمی‌شود مگر زمانی که استقلال کشاورزی به‌وجود آید و «مسئله کشاورزی ما در رأس همه امور است».
این بیانات در سایه این اصل اساسی اسلام قرار داشت که سلطه کفار بر مسلمین نکوهش شده بود. «برای مملکت اسلامی عار است که دستش را دراز کند طرف آمریکا... ما باید خودکفا بشویم».9در ادامه همین متن و در بند چهارم، این بار امام خمینی با مخاطب قرار دادن بانک‌ها از آنها می‌خواهد تا موانع پیش‌رویِ کشاورزان با استفاده از تسهیلاتِ مالی و بانکی مرتفع شود تا کشاورزان بتوانند به فعالیت‌های خود علی‌رغم کارشکنی‌ها و دشمنی‌ها ادامه دهند. «بانک‌هاى اسلامى به کشاورزان به‌منظور ادامه کشاورزى قرض‌الحسنه بدهند، و مسلمانان در این امر حیاتى با این بانک‌ها تشریک‌مساعی نمایند تا جلوى توطئه شیطانى گرفته شود.»10
با نگاهی به این پیام می‌توان دریافت که از دید حضرت امام تولید کالاها و خدماتی که قوام جامعه بدان‌ها وابسته است نقش اساسی در میزان موفقیت در تحقق اهداف استقلال اقتصادی کشور ایفا خواهد کرد. در این بین ایشان بخش کشاورزی را به‌عنوان بخشی که به‌طور مستقیم معیشت مردم را تأمین می‌کند موردتوجه قرار داده‌اند و استقلال واقعی را متضمن استقلال در بخش کشاورزی می‌دانند. حضرت امام خودکفایی و استقلال اقتصادی را که توأم با رشد بی‌رویه یک بخش اقتصادی و انزوای سایر بخش‌های اقتصادی ــ به‌ویژه بخش کشاورزی ــ توأم با مصرف‌گرایی شدید باشد به‌عنوان یک فرایند رشد پایدار نمی‌پذیرفتند و عمیقا بر این باور بودند که برای مقابله با آمریکا باید بر توانِ اقتصادی و بهبود وضعیت کشاورزی تکیه کرد.
فرجامِ سخن
پیام نه‌ماده‌ای امام خمینی به‌منظور مقابله با اخلال‌های احتمالی دشمنان و خطاب به ملت ایران صادر شد. با توجه به عمق وابستگی اقتصادی ایران به آمریکا، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های رهبر انقلاب، حذفِ این سلطه و جایگزینی آن با خودباوری ملی و خودکفایی اقتصادی بود. به همین منظور در متن پیام ایشان در سه بند مقوله اقتصاد با تکیه بر مسئله کشاورزی موردتوجه قرار گرفته است. امام خمینی با درایتی که خاص ایشان بود، در اولین بند، مردم را به هوشیاری در برابر توطئه‌های اقتصادی نظام سیاسی پهلوی دعوت کرده و آن را تکلیف شرعی خوانده‌اند؛ سپس کشاورزان را خطاب قرار داده و از آنها خواسته‌اند با استفاده از نوع کم‌هزینه‌ترِ کشت خود را برای روزهای سخت بعد از وابستگی آماده سازند.
درنهایت از صاحبانِ سرمایه می‌خواهد که کشاورزی و کشاورزان را به‌عنوان مهم‌ترین رکن استقلالِ کشور دریابند. به عبارتی از نظرگاه امام خمینی، کشاورزی راهی بود که می‌توانست آرزوی قطعِ وابستگی به آمریکا را محقق سازد و جمهوری اسلامی ایران را در راستایِ قد برافراشتن در برابر قدرت‌های سلطه‌گر یاری دهد؛ امری که تنها در پیوستگیِ آحادِ مردم با یکدیگر در زیر لوای پرچمِ استقلال ممکن بود.
یک‌سومِ پیام‌های امام خمینی در سال 1357، که از نوفل لوشاتو ارسال می‌شد، خطاب به مردم درباره کشاورزی و هوشیاری نسبت به اقدامات پس از پیروزی انقلاب بود
امام خمینی در حال مطالعه نامه‌ها و گزارش‌های روزانه در محل اقامت اولیه خویش در نوفل لوشاتو
پی نوشت:
1. رابرت هایزر، خاطرات ژنرال هایزر، ترجمه محمدحسین عادلی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1365، صص 193-194.
2. علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران، تهران، قومس، 1376، ص ۳۴۷.
3. وزارت امور خارجه، روابط خارجی ایران در سال۱۳۵۱، تهران، وزارت امور خارجه، بی‌تا، ص ۵۷.
4. علیرضا ازغندی، همان، ص ۳۵۰.
5. فرد هالیدی، دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ترجمه فضل‌الله نیک‌آیین، تهران، امیرکبیر، 1358، ص ۲۶۶.
6. سیدروح‌الله موسوی خمینی، صحیفه امام، ج 5، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1394، ص 477.
7. همان، ج 11، ص 222.
8. همان، ج 5، ص 478.
9. همان، ج 18، ص 258.
10. همان، ج 5، ص 479. https://iichs.ir/vdce.z8vbjh8no9bij.html
