شورش در اصفهان، اسنادی از شورش بر کمپانی هاتز (1313ق.) - تصاوير بزرگ

جلال فرهمند

شورش در اصفهان حال اهمیت پیدا کرده و من باید از اعلیحضرت اقدس شهریاری مسئلت نمایم که چه اقدامات قاطعی در این فقره بفرمایند… ملاها اساس این فتنه می‌باشند … چند ماه قبل… اشاره کردم که مراجعت آقانجفی به اصفهان خطرناک است… از قراری که معلوم می‌شود باز سردسته اشرار و شرارت بر ضد فرنگان شده است.
سر هنری دورند، وزیرمختار انگلیس در ایران

چهار سال پس از قیام تنباکو و قریب به چهار ماه قبل از قتل ناصرالدین شاه در اوایل شعبان 1313 قمری، در اصفهان ماجرایی پیش آمد که نشان‌دهنده سستی و فتور بیش از پیش حکومت قاجار در مقابل قدرتهای خارجی و انزجار روزافزون مردم از نفوذ ایشان بود. این ماجرا که بیش از چند روز (سوم الی هشتم شعبان) طول نکشید جالب و خواندنی است.

در این نوشته سعی شده که ماجرا برطبق اسناد به دست آمده از مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران بازسازی شود.

ماجرا اینگونه آغاز شد که در شب یکشنبه 3 شعبان 1313ق. دو تن از نگهبانان ایرانی کمپانی تجارتی هاتز، مستقر در اصفهان، به طرز مشکوکی درگذشتند. از فردای انتشار خبر مرگ این دو نفر، غوغا و بلوا در شهر شروع شد. طلاب و کسبه سر به طغیان و اعتراض برداشتند و در مقابل خانة هاتز و محل نگهداری اجساد در مسجد گرد آمدند و خواستار روشن شدن مسئله شدند. حکومت، مرگ این دو نفر را ناشی از مسمومیت گاز زغال و غیرعمد می‌دانست؛ چنان که ناصرالدین شاه در تلگرافی به ظل‌السلطان می‌نویسد: «البته مردم را باید از اشتباه بیرون آورد؛ یقین است که اینها از دود زغال و یا نفت تلف شده‌اند والاّ فرنگی یا ارمنی چطور می‌تواند مسلمان را بکشد.»

ولی مردم، که حمایت علمای اصفهان را در پشت خود داشتند، بر این سخن پافشاری می‌کردند که این دو نگهبان را عوامل کمپانی مسموم کرده‌اند، و این قضیه باید در دیوانخانة دولتی ایران مورد رسیدگی قرار گیرد:

حضور مبارک مکشوف است که عموم خلق مطلع شده‌اند بر مسموم شدن این دو نفر در خانه ولندیز و دیگر امر امر مبارک…
… این پنج نفر نوکران و لندیز آماده باشند شرعاً تحقیقات کامله شود یا آنکه در محضر مبارک یا آنکه در دیوانخانه عدلیه تحقیقات کاملی شود…

در ابتدا، ناصرالدین شاه می‌خواست قضیه را به صورت مسالمت‌آمیز رفع و رجوع نماید و بدین خاطر راضی به تشکیل کمیسیونی برای تحقیق و تفحص می‌گردد ولی باتوجه به مسئله حق قضاوت کنسولی دست به عصا و با احتیاط عمل می‌کند:

خاصه این شخص که رعیت ایران نیست از تبعه خارجه است. موافق عهدنامه باید مجلس و تحقیق شود و هرچه در مجلس ثابت و معین گردید مجری گردد و ما مسئول این کار و قرار درستی در تحقیق امر با سفارت هستیم و نمی‌گذاریم خون دو نفر هدر رود.