مشروطه - تصاوير بزرگ

ابراهیم حدیدی

با اصلاحات عباس میرزا نایب‌السلطنه و میرزا ابوالقاسم خان قائم‌مقام فرهانی (صدراعظم) جهت ترویج فنون و صنایع جدید و همچنین تأسیس مدرسه درالفنون به وسیله میرزاتقی خان امیرکبیر، کشور به مرحله جدیدی گام نهاد و موجب آشنایی عده‌ای با پیشرفتهای علمی و فرهنگی و شیوه زندگی مردم در غرب شد. از سوی دیگر بازگشت دانشجویان و تحصیل‌کرده‌های ایرانی از اروپا و روشنگری آزادیخواهان، اصلاح‌طلبان و روشنفکران که از عقب‌ماندگی همه جانبه ایران آگاه بودند در ایجاد افکار اصلاح‌طلبی و مشروطه‌خواهی در کشور تأثیر بسزایی داشته است.

با به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه قاجار (1313-1324) که شخصی بیمار و ناآگاه از وضع دنیا بود و روی کار آمدن نخست‌وزیران مستبد و ضد اصلاحات همچون علی‌اصغر امین‌السلطان (اتابک) و عبدالمجید میرزا عین‌الدوله و استقراض از کشورهای انگلیس و روسیه و گرو گذاردن منابع طبیعی و درآمدهای مالیاتی کشور نزد آنها، باعث نابودی اقتصاد کشور و فقر و فلاکت مردم و نفوذ بیشتر دولتهای مزبور در ایران گردید. همچنین در پی انتشار عکس مسیو ژوزف نوز بلژیکی (رئیس گمرک ایران) با لباس روحانیت در یک محفل بالماسکه، تجار و بازرگانان که وضعیت کشور و سیاستهای نوز را مانع رشد و فعالیتهای خود می‌دیدند دست به مخالفت با وی زدند و اخراج او از کشور، عزل احمد علاءالدوله از حکومت تهران و ایجاد عدالتخانه را درخواست نمودند. بی اعتنایی عبدالمجید میرزا عین‌الدوله (صدراعظم) به این موضوع؛ مخالفت مردم، روحانیون و تجار تهران به رهبری آیات عظام طباطبایی و بهبهانی را بیشتر نمود و خواهان تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس قانونگذاری شدند.

این کشمکش منجر به تحصن در مسجد شاه و سپس در حضرت عبدالعظیم گردید. خشونت بی حد عین‌الدوله و دستگیری روشنفکران و آزادیخواهان سبب مهاجرت علما به قم و تحصن تجار و طلاب در سفارت انگلیس در تهران گردید. نهایتاً مظفرالدین شاه به نظر مردم و اصلاح‌طلبان گردن نهاد، عین‌الدوله را عزل و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله را به جای وی به صدارت برگزید و فرمان تأسیس مجلس شورای ملی در 14 جمادی‌الثانی 1324 را صادر و در 14 ذی‌القعده همان سال قانون اساسی مشروطه ایران به امضای شاه و محمدعلی میرزا ولیعهد رسید.

مظفرالدین شاه پس از چند روز درگذشت و فرزندش محمدعلی شاه به سلطنت رسید (1327-1324) وی مخالفت خود با مشروطه را علنی کرد و اصابت نارنجک دستی به اتومبیل خود در 25 محرم 1326 را از ناحیه مجلس دانست و در 23 جمادی‌الاولی 1326 مجلس را به توپ بست و دست به توقیف آزادیخواهان و وکلای مجلس زد. به این ترتیب دوران مشروطیت اول به پایان رسید و استبداد صغیر شروع شد. سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدالله بهبهانی از علمای طرفدار مشروطه تبعید شدند و عده‌ای از ناطقین، وعاظ و روزنامه‌نویسان از جمله سیدجمال‌الدین واعظ اصفهانی، میرزانصرالله ملک‌المتکلمین و میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و ...به قتل رسیدند و گروهی نیز ناچار به مهاجرت شدند. در این هنگام قیام تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان در حمایت از مشروطه شروع شد. محمدعلی شاه برای سرکوبی قیام سپاهی به فرماندهی عین‌الدوله به تبریز فرستاد و جنگ ده ماه طول کشید. عین‌الدوله به کمک خوانین محلی طرفدار دولت شهر را محاصره کرد و باعث قحطی شدید در شهر شد. با طولانی شدن جنگ در تبریز، قیام به اصفهان، رشت و مشهد کشیده شد. در گیلان آزادیخواهان رشت را تصرف کردند و خانهای بختیاری حکومت اصفهان را به دست گرفتند و در نقاط دیگر نیز بسیاری از شهرها به دست مشروطه‌خواهان افتاد. در نهایت قوای مجاهدین و مشروطه‌خواه از گیلان و مازندران به رهبری عبدالحسین سردار محی و محمدولی خان تنکابنی ، و از اصفهان نیروهای بختیاری به فرماندهی علیقلی خان سردار اسعد بختیاری به تهران حمله کردند. پس از سقوط پایتخت محمدشاه از سلطنت خلع و به سفارت روسیه پناهنده شد و سپس از آنجا به خارج از کشور تبعید گردید و فرزند وی احمدشاه در سن 12 سالگی به سلطنت رسید.

بدین ترتیب مجدداً حکومت مشروطه روی کار آمد و مجلس شورای ملی برقرار گردید.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع و مآخذ:
1. دایره‌المعارف دانش بشر، مترجمان عبدالحسین آذرنگ... [دیگران]. تهران، فرهنگ نشر نو، 1380.
2. مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران، تهران، زوار، 1350. ج 2.

مشروطه

744-4 ع
آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی از زعمای دوره مشروطیت

مشروطه

30- 8 ع
اجتماع مردم کرمانشاه به حمایت از مشروطیت

مشروطه

5873-1ع
مظفرالدین شاه و عبدالمجید میرزا عین‌الدوله (صدراعظم)

مشروطه

157-4ع
ژوزف نوز بلژیکی (رئیس گمرکات ایران) و همکارش پریم

مشروطه

2476-1ع
قرائت متن افتتاحیه اولین دوره مجلس شورای ملی در حضور مظفر الدین شاه قاجار در کاخ گلستان 1. مظفرالدین شاه قاجار 2. نصرالله مشیرالدوله (صدراعظم) 3. مهدیقلی مجدالدوله 4. حسین پاشا امیربهادر جنگ