مجلس سنا در آیینه تصاویر

رزیتا میری

به موجب قانون اساسی مورخ 1324هـ . ق حکومت ایران علاوه بر مجلس شورای ملی باید داری مجلس دیگری به نام «مجلس سنا» باشد ولی به علت بعضی از مخالفتها تا پایان سلطنت رضاشاه پهلوی درباره این شاخه قوه مقننه تصمیمی اتخاذ نگردید. پس از شهریور 1320 با اشغال ایران توسط متفقین و تبعید رضاشاه و سست شدن پایه‌های سلطت پهلوی، مقالاتی در مطبوعات نوشته می‌شد و از دولتهای وقت تقاضای تشکیل این مجلس می‌شد و محمدرضا پهلوی نیز نسبت به تأسیس آن علاقه‌مند بود، تا اینکه در روز 19 اردیبهشت 1327ش دولت حکیمی لایحه تشکیل مجلس سنا را تقدیم داشت که با اعتراضات زیادی از سوی برخی از نمایندگان مجلس شورا روبه‌رو شد ولی بالاخره با تلاش عده‌ای از دولتمردان اساسنامه آن تدوین و به تصویب مجلس شورا و صحه شاه رسید. تشکیل مجلس و اختیارات آن طبق اصول 43، 44، 45 و 46 متمم قانون اساسی پیش‌بینی شده بود که شرح آن در این مجمل نمی‌گنجد و تنها به برخی از آنان اشاره خواهد شد. به موجب اصل 43 قانون اساسی تعداد نمایندگان مجلس سنا شصت نفر بوده که سی نفر از طرف مردم (پانزده نفر از تهران و پانزده نفر از شهرستان) و نیمی دیگر از سوی شاه (پانزده نفر از تهران و پانزده نفر از شهرستان) انتخاب می‌شدند که گروه اول سناتورهای انتخابی و دسته دوم به سناتورهای انتصابی معروف بودند. انتخابات مجلس سنا در هر دوره تقنینیه همزمان با انتخابات مجلس شورای ملی شروع و اخذ رأی در یک روز انجام می‌شد. سناتورها باید شرایط خاصی را برای عضویت در مجلس سنا داشته باشند که به صورت اختصار بیان می‌شود: این اشخاص از بین نخست‌وزیران، وزرا، معاونین، استانداران، امرای بازنشسته ارتش، استادان دانشگاه و قضات با داشتن 15 تا 20 سال سابقه و اشخاصی که حداقل 3 دوره نمایندگی مجلس شورا را داشتند انتخاب می‌شدند.

در حقیقت مجلس سنا به ”مجلس شیوخ“ معروف بود زیرا هر فردی که واجد شرایط مذکور نبود نمی‌توانست به مجلس سنا راه یابد و گفته می‌شود گه گاهی هم برای اینکه اشخاص موردنظر واجد شرایط سناتوری شوند به طور موقت احکامی صادر می‌شد.

مجلس سنا کلاً هفت دوره تقنینیه داشته است. اولین دوره مجلس سنا همزمان با شانزدهمین دوره مجلس شورای ملی در 20 بهمن 1328 در تالار مجلس شورا گشایش یافت اما در سال 1331ش هنگام مبارزات ملی شدن صنعت نفت و قطع روابط سیاسی با انگلیس و همچنین مخالفت مجلس سنا نسبت به انتخاب مجدد مصدق به نخست‌وزیری و سیاست وی در زمینه نفت، دکتر محمد مصدق درصدد انحلال مجلس سنا برآمد و از ورود سناتورها به عمارت مجلس شورای ملی در بهارستان جلوگیری شد به طوری که سناتورها جلسه خود را در منزل نظام‌السلطنه مافی تشکیل دادند. بدین ترتیب مجلس سنا تعطیل و پس از کودتای 28 مرداد 1332 دوباره تشکیل شد.

دوره دوم سنا در 27 اسفند 1332 آغاز و در 25 اسفند 1338 خاتمه یافت.

دوره سوم سنا : 3/1/1339 گشایش و 19/2/1340 به فرمان شاه منحل شد. دوره چهارم مجلس سنا پس از دو سال و اندی تعطیلی در 14/7/1342 آغاز شد و در 14/7/1346 خاتمه یافت (تا سال 1342ش نمایندگان مجلس را کلاً مردان تشکیل می‌دادند ولی از این سال به بعد بانوان به مجلس سنا راه یافتند و در همین زمان نیز عده‌ای از بانوان به نمایندگی مجلس شورا انتخاب شدند)

دوره پنجم سنا : 14/7/1346 گشایش و در 9/6/1350 خاتمه یافت.

دوره ششم : 9/6/1350 افتتاح و 16/6/1354 خاتمه یافت.

دوره هفتم : 17/6/1354 افتتاح شد و با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 مجلس سنا منحل شد.

رؤسای مجلس سنا از بدو تشکیل تا خاتمه پنج تن بودند: ابراهیم حکیمی، حسن تقی‌زاده، محس صدر، جعفر شریف امامی، محمد سجادی که سه تن از آنان قبلاً نخست‌وزیر بوده‌اند (حکیمی، صدر، شریف امامی) و دو تن دیگر از رجال (تقی‌زاده، سجادی) و طولانی‌ترین دوره ریاست مجلس سنا با شریف امامی بوده است.

لازم به ذکر است به دلیل اینکه قبلاً محلی برای تشکیل جلسات مجلس سنا در نظر گرفته نشده بود در سالهای نخستین جلسات سنا در عمارت مجلس شورای ملی تشکیل می‌شد ولی پس از انحلال مجلس در سال 1331 و گشایش دوباره‌اش در 1332 سناتورها به این فکر افتادند که هرچه زودتر محل اختصاصی جهت مجلس سنا درنظر گرفته شود. بدین منظور برخی از سناتورها با تلاش بسیار و با موافقت محمدرضا پهلوی کاخ علیرضا پهلوی را خریداری کردند و به مجلس سنا اختصاص دادند، و در اسفند 1333 به بعد جلسات سنا در آنجا تشکیل شد ولی چون در کاخ جدید نیز محل مناسبی برای ادارات، کتابخانه و سایر تشریفات مربوطه وجود نداشت تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی در کنار کاخ علیرضا احداث شود و تا سال 1357 این ساختمان جهت جلسات مجلس سنا استفاده می‌شد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع و مأخذ :
1. قاسم قاسم‌زاده، حقوق اساسی؛ کلیات حقوق اساسی، تهران، دانشگاه تهران، 1326.
2. عطاءالله فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورا و سنا، تهران، [بی نا، بی تا].
3. مصطفی الموتی، ایران در عصر پهلوی؛ بازیگران سیاسی از بدو مشروطیت تا سال 1357، لندن، [بی نا]، 1368، ج 4.
4. خواندنیها، سال 18، ش 78، ص 8-9.
5. قانون اساسی، خونبهای مجاهدین صدر مشروطیت ایران. [بی جا]، ابوالحسن سپاه منصور، 1328.