دارالفنون در آیینه تصاویر - تصاوير بزرگ

زهرا کولیوند
درالفنون چه بود؟
در ظاهر دارالفنون، محل آموزش فنون یا به‌عبارتی «پلی‌تکنیک» (polytechnic) بود، اما باید دانست که میرزا تقی‌خان امیرکبیر، موسس این مرکز، به‌هیچ وجه چنین نامی را برای آن به‌کار نبرد. گویا او در نظر داشت این نهاد آموزشی را «مدرسه نظامیه» بنامد.1 عنوان دیگری که در آن زمان برای دارالفنون به‌کار رفته «مکتب‌خانه پادشاهی» است. به‌کار بردن نام «مکتب‌خانه» برای این مرکز، این تصور را به ذهن می‌رساند که دارالفنون نیز نهادی آموزشی مانند مکتب‌خانه‌ها بوده، اما از آن سو، نام «نظامیه» یادآور اقدامات خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر مشهور سلسله سلجوقیان ــ که به تأسیس مدارسی با عنوان نظامیه همت گماشت ــ است. اما آیا دارالفنونی که در 5 ربیع‌الاول 1268ق بدون حضور بانی آن (امیرکبیر در این تاریخ از وزارت عزل و چند روزی پس از آن به قتل رسید) افتتاح شد، دنباله کار نظامیه‌ها بود یا آنکه مکتب‌خانه‌ای مشابه مکتب‌خانه‌های دیگر؟

بنای مربع مستطیل این مرکز آموزشی در شمال شرقی ارگ شاهی قرار داشت. نقشه این بنا را میرزارضا مهندس‌باشی تهیه کرده و اجرای آن را محمدتقی معمارباشی برعهده گرفته بود. این بنا با حجره‌هایی 4*4متر احاطه شده بود. دیوارهای این حجره‌ها به گچ‌بریها و نقشها و تذهیبات بدیع آراسته بود. در جلوی این حجره‌ها ایوانی سرپوشیده قرار داشت که حد فاصل حجره‌ها با حیاط بود. میان حیاط دارالفنون حوض بزرگی قرار داشت. افزون بر اینها، دارالفنون از کتابخانه، چاپخانه، اتاق نقاشی و تالار دارالمعلمین برخوردار بود. در این تالار گاه نمایشهایی اجرا می‌شد.2

با توجه به معماری دارالفنون، این مرکز از نظر بنا شباهتی به مکتب‌‎خانه‌ها نداشت. مکتب‌خانه‌ها اغلب اتاقی کوچک بودند که در آن، شاگردان روی زمین کنار هم می‌نشستند و از تدریس «ملا» بهره‌مند می‌شدند. در این مراکز آموزشی خبری از کتابخانه، چاپخانه و... نبود. نظامیه‌ها گرچه فضای بزرگی را در برمی‌گرفتند، با برخی از اجزای دارالفنون مانند تالار دارالمعلمین که تالار نمایش نیز بود و اتاق نقاشی بیگانه بودند.

مهم‌تر از معماری، آنچه باید در ردیابی ریشه‌های دارالفنون در کانون توجه قرار داد رشته‌هایی است که در این مرکز تدریس می‌شد. طب و جراحی، معدن، پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپخانه، داروسازی، شیمی، فیزیک، هندسه، زبان فرانسوی، روسی و... از جمله مباحثی بودند که شاگردان دارالفنون از آنها بهره‌مند می‌شدند.3 تدریس چنین دروسی که در اوان تاسیس این نهاد، بیشتر نیز بر جنبه نظامی آنها تاکید می‌شد، نه در مکتب‌خانه سابقه داشت و نه در نظامیه. در مکتب‌خانه دروس مقدماتی آموزش داده می‌شد و در نظامیه علوم قدیم که فقه و اصول و... جزء آن بودند.

با توجه به تفاوتهای دارالفنون با این دو نهاد آموزشی تاریخی در ایران، این پرسش مطرح می‌شود که چه نسبتی میان آنها و دارالفنون وجود داشت؟ آیا این مراکز هریک مستقل از هم و در عرض هم فعالیت می‌کردند یا نسبتی طولی میانشان برقرار بود؟ این پرسش را از دو منظر می‌توان در نظر گرفت: یکی آنکه آیا دارالفنون نهادی برآمده از این دو مرکز آموزشی بود؟ دیگر اینکه آیا شاگردان هریک از این مراکز می‌توانستند برای ادامه تحصیل وارد مرکز دیگر شوند؟ برای پاسخ به این پرسشها، نگاهی به قوانین دارالفنون راهگشا خواهد بود.

پایه تحصیل دانش‌آموزان در آغاز تاسیس دارالفنون متفاوت و معلومات بیشتر آنها به زبان فارسی و مقدمات صرف و نحو منحصر بود. این دانش‌آموزان که حدود ده یا یازده سال سن داشتند، به فراخور میل و استعداد خود در رشته‌های پیاده‌نظام، توپخانه، سواره‌نظام، مهندسی، طب، جراحی، داروسازی و معدن‌شناسی تحصیل می‌کردند. این دوره تحصیل حدود هفت سال طول می‌کشید. هر معلم یک مترجم داشت که مباحث او را برای دانش‌آموزان به فارسی ترجمه می‌کرد. شاگردان لباس مخصوصی می‌پوشیدند و مسئولان دارالفنون به آنها نهار و حقوقی مختصر می‌داد.4

شاگردان حدود ساعت 8 صبح به دارالفنون می‌رفتند و ساعت 15 از آن خارج می‌شدند.5 حضور و غیاب، رسمی متداول در این مرکز آموزشی بود. به گفته احتشام‌السلطنه، هر سه سال یک مرتبه، برای رفتن به مرتبه بالاتر یا دوره بعدی از محصلان امتحان نهایی گرفته می‌شد.6 تا سال 1286ق، دارالفنون علاوه بر عیدهای ملی و مذهبی، ایام سوگواری، جمعه‌ها و‌ ماه رمضان، دوشنبه‌ها نیز تعطیل بود، اما از این سال، به دلیل گرمای شدید تابستان، به مدت چهل روز در این فصل تعطیل گردید، اما به جای آن تعطیلی دوشنبه‌ها برداشته شد. ازآنجاکه بیشتر شاگردان دارالفنون در آغاز تأسیس، اعیان‌زاده بودند و عادت به اطاعت از مقررات این مرکز نداشتند، اغلب به قوانین آن گردن نمی‌نهادند؛ ازهمین‌رو به دستور ناصرالدین‌شاه7 هرروز در تمام مدتی که کلاسهای درس دایر بود، چندین فراش با چوب و فلک آماده بودند تا هر شاگردی گردنکشی کرد و نظم آنجا را برهم زد به فرمان رئیس یا ناظم، او را فلک کنند.8 افزون بر این، به دلیل آنکه پس از پایان تعطیلات، دانش‌آموزان به میل خود و در روز مشخص‌شده به دارالفنون بازنمی‌گشتند، جعفرقلی‌خان هدایت (نیرالملک)، رئیس این نهاد آموزشی، چاره را در آن دید که چند روز پیش از پایان یافتن تعطیلات، فراشان یادشده را به در خانه آنها راهی کند تا به آنها اطلاع دهند که بدون عذر و بهانه در روز تعیین‌شده در دارالفنون حضور یابند. این رسم تا زمان رواج روزنامه‌خوانی در میان مردم ادامه داشت، اما از آن زمان به بعد، زمان آغاز به کار این مرکز از راه روزنامه‌ها به دانش‌آموزان اطلاع داده می‌شد. افزون بر این، به گفته اقبال یغمایی، زمان ثبت نام تازه‌واردها، ظرفیت دارالفنون برای این امر و شیوه پذیرش آنها، که براساس «نمره ترتیبی امتحان شش‌ساله» بود، در روزنامه‌ها اعلام می‌شد.9 اما منظور از «نمره ترتیبی امتحان شش‌ساله» چیست؟

اشاره شد که دانش‌آموزان دارالفنون حدود ده، یازده سال داشتند و با معلوماتی هرچند مختصر وارد این مرکز می‌شدند؛ همچنین ورودیهای جدید را براساس «نمره ترتیبی امتحان شش‌ساله» گزینش می‌کردند. با توجه به این مطالب شاید تصور شود که دارالفنون دبیرستانی بوده است که دانش‌آموزان با معلوماتی که در دوره ابتدایی کسب کرده بودند وارد آن می‌شدند، اما با نگاهی به تاریخ تاسیس مدارس جدید در ایران (حدود سال‌های 1305ق به بعد) این مطلب روشن می‌شود که در زمان تاسیس دارالفنون تا حدود چهل سال بعد از آن، مدرسه ابتدایی در ایران وجود نداشته است. براین اساس، گفته یغمایی درباره شیوه گزینش ورودیهای جدید به دارالفنون که براساس «نمره ترتیبی امتحان شش‌ساله» بود، به بعد از رواج مدارس ابتدایی در ایران بازمی‌گردد. با توجه به این مسئله، دانش‌آموزان دارالفنون با چه سطح معلوماتی وارد این مرکز آموزشی می‌شدند؟

تا پیش از تاسیس مدارس به سبک جدید در ایران، فقط مکتب‌خانه‌ها کار آموزش و پرورش کودکان کم‌سن‌وسال را انجام می‌دادند؛ بنابراین کودکانی که در سطح مقدماتی سواد آموخته بودند برای ادامه تحصیل وارد دارالفنون می‌شدند. با توجه به همین موضوع، شاید در نگاه نخست چنین به نظر آید که دارالفنون در طول مکتب‌خانه‌ها قرار داشت و مکتب‌خانه‌ها دانش‌آموزان را با هدف ورود به مرکزی همچون دارالفنون وارد می‌کردند، اما نگاهی به محتوای درسی این دو مرکز آموزشی، گزاف بودن این دیدگاه را نشان می‌دهد.

در دارالفنون بر علوم عرفی تأکید می‌شد. این سخن به معنای آن نیست که علوم شرعی و دینی در این مرکز آموزشی جایی نداشتند، بلکه مراد، ماهیت علومی است که در آنجا تدریس می‌شد. در این علوم، که رویکردی ناسوتی داشتند، بر تجربه و شناخت تاکید می‌شد؛ این در حالی است که در نهادهای آموزشی سنتی در ایران، مثل مکتب‌خانه‌ها، علوم رویکردی الهیاتی داشتند. شکاف میان آموخته‌ها در دارالفنون و مکتب‌خانه‌ها، حتی در درس حساب نیز نمود داشت؛ در مکتب‌خانه‌‎‌ها حساب به شیوه سیاق آموزش داده می‌شد. این شکاف به اندازه‌ای بود که تحصیلات مقدماتی دانش‌آموزان در مکتب‌خانه نه‌تنها در دارالفنون به کار آنها نمی‌آمد، بلکه گاه مانعی در راه یادگیری‌شان بود.

درالفنون نهادی بود که پس از مواجهه ایران با جهان مدرن و شکست آن در جنگ با روسیه و به منظور تقویت این کشور به‌ویژه در بعد نظامی تأسیس شد. در این نهاد، علوم مدرن اخذ شد و برای تدریس آنها معلمان خارجی به خدمت گرفته شدند. با توجه به آنچه گفته شد، این مرکز آموزشی بخشی از یک نظام آموزشی مدرن بود که بدون پایه‌هایش در ایران برپا گردید و مدتها بعد و در دوره امین‌الدوله بود که دولتمردان فقدان نهادهای پیشادارالفنون و لزوم تاسیس آنها را احساس کردند،10 اما با وجود این، چون دارالفنون و مراکز مشابه آن برآمده از تحولات جامعه ایران نبود و مانند آنچه در غرب روی داده بود، از مکتب‌خانه‌ها یا حوزه‌های علمیه سربرنیاورده بود، نتوانست با این جامعه و به‌ویژه نهادهای آموزشی آن نسبت معرفتی و فکری برقرار کند.11
--------------------------------------------

محمود حکیمی، داستانهایی از زندگانی امیرکبیر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ‎۱۳۷۲، ص 419.‎
اقبال یغمایی، «بنای دارالفنون»، قدرت‌الله روشنی، امیرکبیر و دارالفنون، مجموعه خطابه‌های ایرادشده در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران، دانشگاه تهران، ‎۱۳۵۴، صص 72 ـ7؛ محمود احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، تهران، زوار، ‎۱۳۶۷، ص 25ـ26.
اقبال یغمایی، «مدرسه دارالفنون»، یغما، ش 5 (1348)، صص 323ـ325.
همان، ش 4 (1348)، صص 220ـ223؛ جورج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ج 1، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲، ص 639.‎
جورج ناتانیل کرزن، همان، ص 640؛ محمود احتشام‌السلطنه، همان، ص 28.
محمود احتشام‌السلطنه، همان، ص 28.
گفتنی است ناصرالدین‌شاه در اوایل تاسیس دارالفنون، توجه بسیاری به آن مبذول می‌کرد، اما به‌ گفته اقبال یغمایی، انزجار شاه از همکاری عده‌ای از دانش‌آموزان دارالفنون با فراموشخانه ملکم سبب بی‌اعتنایی او به کار این مرکز آموزشی شد. رک: اقبال یغمایی، همان، ش 4 (1348)، ص 223؛ محمد محیط طباطبایی، «دارالفنون و امیرکبیر»، قدرت‌الله روشنی، همان.
اقبال یغمایی، همان، ش 4 (1348)، ص 223.
همان، ش 9 (1348)، صص 518ـ519.
یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، تهران، فردوسی، 1361، ص 325.
برگرفته از سخنرانی مولایی توانی در نشست «چالش گذار از سنت به تجدد در نظام آموزشی دنیای اسلام»، برگزارشده در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (23 آبان 1396).

--------------------------------------------

منابع عکسها:
احتشام‌السلطنه، محمود، 1367. خاطرات احتشام‌السلطنه، تهران، زوار.
بامداد، مهدی، 1347ـ1351. شرح حال رجال ایران در قرن ‎۱۲ و ‎۱۳ و ‎۱۴ هجری، تهران، زوار.
ثقفی، مریم، 1391. «کوششهای میرزا کاظم محلاتی در بنیانگذاری داروسازی نوین در ایران عهد ناصری»، فصلنامه تاریخ پزشکی، سال چهارم، ش 13 (زمستان).
«در پنجاهمین سال انتشار یک کتاب درسی یادی از محمد وحید تنکابنی معلم و دانشمندی نمونه»، 1350. ماهنامه آموزش و پرورش، ش 129 (اسفند).
روشنی، قدرت‌الله، 1354. امیرکبیر و دارالفنون (مجموعه خطابه‌های ایرادشده در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران)، تهران، دانشگاه تهران.
سلیمانی، کریم، 1379. القاب رجال دوره قاجاریه، تهران، نشر نی.
صدر هاشمی، محمد، 1363. تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، کمال.
عاقلی، باقر، 1380. شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار و علم.
قریب، بدرالزمان، 1378. «به یاد استاد عبدالعظیم قریب»، نامه فرهنگستان، ش 514 (زمستان).
محدث‌زاده، حسین و حبیب‌الله عباسی، 1384. اثرآفرینان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ناصرالدین قاجار، شاه ایران، 1369. روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه در سفر سوم فرنگستان، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، دفتر پژوهش و تحقیقات.
یغمایی، اقبال، 1348، «مدرسه دارالفنون»، یغما، ش 6.
یغمایی، اقبال، 1349، «مدرسه دارالفنون»، یغما، ش 5 (مرداد).
یغمایی، اقبال، 1355. کارنامه رضاشاه کبیر بنیان‌گذار ایران نوین، تهران، وزارت فرهنگ و هنر.

تصاوير کوچک

تصاوير بزرگ

اسلايد تصاوير

نمایی از قسمتی از ضلع شمالی مدرسه دارالفنون (سال 1283ق)

شماره آرشیو: 13577-3ع

نمای عمومی از شهر تهران، مدرسه دارالفنون و میل آسیاب

شماره آرشیو: 772-124ط

دکتر بازیل؛ پزشک ارمنی فرانسوی که معلم مدرسه دارالفنون بود (سال 1295)

شماره آرشیو: 4142-7ع

دکتر امیر امیراعلم به اتفاق یک از معلمان و عده‌ای از محصلان دارالفنون

ایستاده از راست: «حسنعلی‌خان ولد جناب معاون‌الدوله، سیف‌الله‌خان ولد جناب وزیر نظام، کریم‌خان پسر جناب وزیر علوم [کریم هدایت فرزند جعفرقلی‌خان نیرالملک]، رحیم‌خان ولد میرزا حسن‌خان نایب‌الوزاره، میرزا حسن‌خان ولد جناب مدحت‌الدوله»

نشسته از راست: «معلم پسران وزیر بقایا، عبدالرضاخان، خسروخان پسران جناب وزیر بقایا، میرزا مهدی‌خان پسر جناب سراج‌الدوله، اسدالله‌خان پسر جناب علاءالدوله، دکتر امیرخان رئیس» (جمادی‌الثانی 1318ق)

کریم هدایت در سال 1265ش متولد شد. او فرزند جعفرقلی‌خان هدایت معروف به نیرالملک بود که مدتی ریاست مدرسه دارالعلوم و وزرات علوم را برعهده داشت. کریم پس از انجام تحصیلات مقدماتی، عازم اروپا شد و به مدت ده سال در آنجا علم شیمی و پزشکی را فراگرفت. او پس از بازگشت به ایران، با درجه سرهنگی وارد ارتش شد و ریاست بیمارستان ارتش را برعهده گرفت. هدایت پس از آن رئیس بهداری ارتش شد.

دکتر امیرخان امیر اعلم (۱۲۵۵–۱۳۴۰ش) پزشک، استاد دانشگاه و نماینده چندین دوره مجلس شورای ملی و سنا بود.

شماره آرشیو: 622-1ع

شاگردان میرزا علی‌اکبرخان مزین‌الدوله (مزین‌الدوله نقاش‌باشی) (سال 1319ق)

علی‌اکبر کاشانی ملقب به «مزین‌الدوله» نقاش، مترجم، موسیقیدان و معلم دارالفنون بود. او که در دارالفنون تحصیل کرده بود، برای ادامه تحصیل به خارج اعزام شد. مزین‌الدوله برای نخستین‌بار به دستور ناصرالدین‌شاه در ایران به اجرای تئاتر اقدام کرد. گفتنی است محمد غفاری کمال‌الملک شاگرد او بوده است

شماره آرشیو: 1960-1ع

جمعی از محصلان پیاده‌نظام مدرسه دارالفنون همراه ژنرال ولتر (سال 1319ق)

شماره آرشیو: 1959-1ع

یوسف ریشارد (مودب‌الملک) به اتفاق جمعی از معلمان و محصلان مدرسه دارالفنون (سال 1319ق)

یوسف خان پسر ژول ریشار فرانسوی، معلم فرانسه دارالفنون (که پس از قبول اسلام، رضاخان نامیده شد) در سال 1285ق در تهران متولد شد و پس از سالها تدریس زبان فرانسه در دارالفنون، در سال 1314ش (1354ق) درگذشت. (یغمایی، 1348، ش 6، 325)

شماره آرشیو: 1958-1ع

آلمر معلم شیمی و فیزیک و چند تن از محصلین مدرسه دارالفنون (1286ش). میرزا محمدحسین اصفهانی (فرد نشسته از سمت راست) دایی عیسی صدیق (سومین رئیس دانشگاه تهران) است که در مدرسه دارالفنون تهران به تحصیل طب مشغول شد. او پس از پایان یافتن دوره مدرسه، به کار طبابت روی آورد و به دبیرالحکما ملقب شد. میرزا محمدحسین پس از آن به خدمت معارف و مالیه پیوست و لقب «افضل‌الملک» به او داده شد. مستشاری دیوان محاسبات یکی دیگر از مسئولیتهایی بود که او برعهده گرفت. میرزا محمدحسین اصفهانی در خرداد 1336 دار فانی را وداع گفت.)

علی‌اکبر داور (فرد ایستاده از سمت راست) پس از کسب دیپلم دارالفنون به اروپا رفت و در یکی از دانشکده‌های حقوق سوئیس مشغول تحصیل شد. او در دوره رضاشاه، پس از رسیدن به سمت وزارت عدلیه، تغییرات بسیاری در دستگاه قضای ایران ایجاد کرد.

المر (فرد نشسته در وسط) تا اواخر دوره قاجاریه معلم فیزیک و شیمی دارالفنون بود و به قول هم‌وطنش رنه دالمانی، این مرد دانشمند فرانسوی سال های زیاد با تسلط کامل فیزیک و شیمی را در دارالفنون طهران تدریس می کرد. وی رساله‌ای با عنوان «گزارش هیئت علمی در ایران» نوشته و منتشر نموده است که نتیجه چندین سال تفحصات اوست و اوضاع صنعتی ایران را در آغاز قرن بیستم به‌خوبی مجسم می‌نماید.

شماره آرشیو: 3424-1

روسای وزارت معارف در جشن سالروز تاسیس مدرسه دارالفنون با حضور دانش‌آموزان رشته ژیمناستیک مدارس دولتی (8 ذی‌الحجه 1335ق)

در سمت چپ تصویر، محمدحسن ادیب (ادیب‌الدوله) و در وسط حدود هفتاد دانش‌آموز مدرسه دارالفنون با پیراهن سفید آستین‌کوتاه، شلوار سفید، کفش سفید، کمربند سه‌رنگ سبز و سفید و قرمز ایستاده‌اند. میرمهدی‌خان ورزنده میان شاگردان با سر بی‌مو نشسته است. دست راست هم حکیم‌الملک و نیرالملک که اولی وزیر و او معاون معارف بود، بعد حکیم اعظم که معلم مدرسه طب بود و بعد هم مرحوم کمال‌الملک که در آن زمان معاون صنایع مستظرفه بود.

ورزنده کسی بود که اولین‌بار این ورزش سوئدی را در ایران متداول کرد. او یک باشگاه ورزشی ایجاد و عده‌ای را در آنجا تربیت کرد. در دارالفنون وسایل این ورزش ازجمله تاب و حلقه فراهم بود. (ادیب، «یادگارهایی از دارالفنون قدیم» در: روشنی، 1354، 65ـ66)

شماره آرشیو: 1477-124ط

محصلان رشته زبان فرانسه مدرسه دارالفنون به اتفاق معلم خود مسیو بارنئوت

شماره آرشیو: 49992-1ع

مراسم سلام امتحان مدرسه دارالفنون در دوره ناصرالدین‌شاه

سلام امتحان جشنی بود که در آن، ناصرالدین‌شاه با حضور در مدرسه، منصب‌هایی که درواقع درجات نظامی بود به شاگردان اعطا می‌کرد یا برایشان مواجبی معین می‌نمود. (ادیب، «یادگارهایی از دارالفنون قدیم» در: روشنی، 1354، 56)

شماره آرشیو: 1-1485-124ط

معلمان و مترجمان مدرسه دارالفنون در اواسط دوره قاجار

ایستاده از راست به چپ: «یحیی‌خان مترجم توپ‌خانه، مارتروس‌خان [مادروسخان] معلم زبان روسی، مخبرالسلطنه مترجم پیاده‌نظام، مزین‌الدوله معلم فرانسه و نقاشی، امان‌الله‌خان معلم و مترجم طب»

نشسته از راست به چپ: «باقرخان معلم معدن، دکتر محمدخان کرمانشاهی، میرزا کاظم‌خان شیمی، میرزا علی رئیس‌الاطبا معلم طب، میرزا ابوالقاسم نائینی سلطان‌الحکما معلم طب ایرانی، میرزاعلی‌خان قاجار معلم طب مجانی»

علی‌اکبر کاشانی ملقب به «مزین‌الدوله» نقاش، مترجم، موسیقیدان و معلم دارالفنون بود. او که در دارالفنون تحصیل کرده بود، برای ادامه تحصیل به خارج اعزام شد. مزین‌الدوله برای نخستین‌بار به دستور ناصرالدین‌شاه در ایران به اجرای تئاتر اقدام کرد. گفتنی است محمد غفاری کمال‌الملک شاگرد او بوده است

میرزا علی رئیس‌الاطبا ابتدا در همدان قلمدان ساز بود و جراحات را معالجه می‌کرد، اما بعد از همدان به تهران آمد و پس از اتمام تحصیل در دارالفنون طبیب نایب‌السلطنه شد و سپس به فرنگ رفت و در سال 1294ق به تهران بازگشت. او از شاگردان ممتاز حکیم طولوزان بود و با دکتر اعلم‌الدوله (دکتر خلیل‌خان ثقفی) کتابهایی را تالیف کرد. تا سال 1298ق طب اروپایی یک معلم داشت، اما از این سال، علاوه بر رئیس‌الاطبا، مرحوم دکتر ابوالحسن‌خان بهرامی و بعدا میرزا علی‌خان قاجار (دکتر علی‌خان معروف به میرزا علی‌خان آصف‌الدوله) به تدریس طب اروپایی مشغول شدند (1297ـ 1298ق). پس از آن، از سال 1299ق دکتر محمد کرمانشاهی به تدریس طب اروپایی در دارالفنون پرداخت. (نجم‌آبادی، «طب دارالفنون و کتب درسی آن» در: روشنی، 1354، 223)

دکتر محمدخان کرمانشاهی (1245ـ1326ق) در کرمانشاه متولد شد و پس از کسب تحصیلات ابتدایی در این شهر، علوم دینی را در نجف اشراف فرا گرفت، سپس در دارالفنون تهران مشغول تحصیل شد. او در این دوره از تحصیل خود، شاگرد دکتر طولوزان بود. کرمانشاهی بعد از اتمام تحصیل در دارالفنون، در دانشگاه طب پاریس مشغول تحصیل شد و در سال 1879م (1296ق/ 1258ش) درسش را تمام کرد. او پس از بازگشت به ایران معلم دارالفنون و رئیس بیمارستان دولتی شد. (همان، 226ـ227)

شماره آرشیو: 465-1ع

مسئولان دارالفنون در اواسط دوره قاجاریه

جعفرقلی هدایت (نشسته در وسط) به اتفاق محمدحسین ادیب‌الدوله (اولین فرد ایستاده از سمت راست) و میرزا کاظم‌خان شیمی (دومین فرد ایستاده از سمت راست) و دو تن دیگر از مسئولان مدرسه دارالفنون

جعفرقلى هدایت (1247ـ1333ق) معروف به نیرالملک (جد صادق هدایت)، فرزند رضاقلی‌خان هدایت است. جعفرقلی پس از فراگیری ادبیات فارسى و مقدمات زبان عربى نزد پدر خود، وارد مدرسه دارالفنون شد. او از محصلان دوره اول دارالفنون بود. جعفرقلی در این مدرسه، زبان فرانسه، حساب، هندسه، علوم طبیعى و نظام را فراگرفت و پس از پایان یافتن دوره تحصیل در دارالفنون، به معلمى این مدرسه درآمد و چند سال بعد ناظم آنجا شد و تدریجا رتبه سرهنگى گرفت. در 1278ق، ریاست دارالفنون را به جعفرقلى دادند. او حدود چهل سال ریاست این مدرسه را برعهده داشت. معاونت وزارت و وزارت علوم از سمتهای دیگری است که او در کارنامه زندگی حرفه‌ای خود دارد. (احتشام‌السلطنه، 1367، 35).

محمدحسین ادیب‌الدوله (اولین فرد ایستاده از سمت راست) فرزند محمدحسن‌خان اصفهانی (1251 ـ 1315ق)، از شاگردان دوره اول مدرسه دارالفنون در رشته توپخانه بود. او پس از اتمام دوره تحصیل، آجودان مدرسه دارالفنون گردید و در سال 1282ق به عنوان ناظم این مدرسه برگزیده شد. محمدحسین ادیب‌الدوله مدت 33 سال این سمت را برعهده داشت. (سلیمانی، 1379، 28)

محمدکاظم فرزند احمد محلاتی (دومین فرد ایستاده از سمت راست) در سال 1248ق در محلات متولد شد و پس از پشت سر گذاردن تحصیلات مقدماتی در سال 1268ق وارد مدرسه دارالفنون شد. وی در این مدرسه در رشته داروسازی و شیمی تحصیل کرد و پس از پایان تحصیل در سال 1275ق، برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد. میرزا کاظم پس از بازگشت از فرنگ در سال 1278ق، در دارالفنون به تدریس داروسازی و علوم طبیعی مشغول گردید و این حرفه را تا سال 1313ق، که دار فانی را ترک کرد، ادامه داد. علت ملقب شدن او به «شیمی» استمرار تدریس در این زمینه و نیز تالیف کتابهای شیمی بود. (مریم ثقفی، 1391، ش 13، 88ـ91)

شماره آرشیو: 1-237-1ع

عبدالغفار منجم‌باشی ملقب به نجم‌الدوله معلم ریاضی مدرسه دارالفنون در دوران پیری

حاج میرزا عبدالغفار (1255ـ1326ق) فرزند ملاعلی محمد اصفهانی در اصفهان زاده شد. او معلم ریاضی دارالفنون بود که در 15 جمادی‌الاول 1326ق در تهران درگذشت و پیکرش در صفائیه، حضرت عبدالعظیم دفن شد. (اقبال یغمایی، 1349، ش 5، 301)

شماره آرشیو: 1-3413-1ع

سمت راست، علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه وزیر علوم

میرزاجعفرقلی نیرالملک رئیس مدرسه دارالفنون به اتفاق سه تن از معلمین خارجی

شماره آرشیو: 278-4ع

دسته موزیک نظامی مدرسه دارالفنون به ریاست شکرالله‌خان سرهنگ موزیک

شماره آرشیو: 541-4ع

چند تن از دانشجویان رشته طب مدرسه دارالفنون در اواخر دوره قاجار

یکی از اتاقهای دارالفنون جای نگهداری دو اسکلت بود که شاگردان رشته طب با توجه به آنها درس استخوان‌بندی بدن را می‌آموختند. (یغمایی، «بنای دارالفنون» در: روشنی، 1354، ص 72)

شماره آرشیو: 4121-4ع

عبدالحسین میرزا نصرت‌الدوله و دو تن از همکلاسهای وی در مدرسه دارالفنون

عبدالحسین میرزا نصرت‌الدوله پسر دوم فیروز میرزا نصرت‌الدوله فرمانفرما در ۱۲۷4 متولد و در سال ۱۳۰۳ پس از فوت پدر به نصرت‌الدوله ملقب گردید. وی پس از ازدواج با دختر ولیعهد در سال ۱۳۰۹ (نوه عزت‌الدوله و امیرکبیر) به سمت صندوق‌داری ولیعهد دست یافت.

عبدالحسین در سال ۱۳۰۹ به «سالار لشکر» ملقب و رئیس قشون آذربایجان شد و سپس لقب «فرمانفرما» را یافت و والی کرمان گردید. مشاغل مهم وی عبارت‌‎اند از: حکومتهای کردستان و کرمان، وزارت جنگ، وزیر دادگستری، استاندار آذربایجان، وزیر کشور و والی فارس. عبدالحسین میرزا نصرت‌الدوله در سال ۱۳۱۸ش درگذشت. (ناصرالدین قاجار، 1369، 385)

شماره آرشیو: 507-137ف

سید عبدالباقی مدرس فرزند آیت‌الله مدرس در ایام تحصیل در مدرسه دارالفنون.

عبدالباقی درس طبابت خواند و به استخدام وزارت بهداری درآمد، اما به وصیت پدر، هیچ‌گاه از بیمارانی که برای درمان به او مراجعه می‌کردند حق‌الزحمه‌ای نگرفت. («منصبی که رضاخان به شهید مدرس پیشنهاد کرد»، گفت‌وگوی محسن مدرسی، نواده آیت‌الله مدرس، با مشرق، 11 آذر 1393) شماره آرشیو: 1228-8ع

جمعی از محصلان مدرسه دارالفنون در اواخر دوره قاجاریه (سال 1301ش)

ردیف نشسته از راست: مرتضی اخوی (یکی از نظامیان و سیاسیون دوران پهلوی اول)، محمود مهران (وزیر فرهنگ در کابینه علا، اقبال و شریف امامی)، حسین نقوی (عضو دیوان عالی کشور، کفیل وزارت دادگستری، سناتور و از اولین محصلان اعزامی به اروپا در دوره پهلوی)، احمد آرام (مترجم و نویسنده) و نصیری (دکتر) (سال 1301ش)

گفتنی است از میان این افراد، حسین نقوی و مرتضی اخوی جزء اولین دسته از محصلان اعزامی به اروپا بودند. (یغمایی، 1355، 557)

شماره آرشیو: 1-3410-1ع

جمعی از معلمان و محصلان مدرسه دارالفنون در سال 1301ش

در این تصویر، ایستاده از سمت چپ، فرد اول: مترجم‌السلطنه (شیخ بهایی)، فرد سوم: عبدالعظیم قریب، فرد چهارم: محمدوحید تنکابنی است.

افراد نشسته روی نیمکت، فرد اول از سمت چپ: حسین نقوی (عضو دیوان عالی کشور، کفیل وزارت دادگستری، سناتور و از اولین محصلان اعزامی به اروپا در دوره پهلوی)، ردیف دوم از سمت چپ: محمود مهران (وزیر فرهنگ در کابینه علا، اقبال و شریف امامی)، و ردیف سوم از سمت چپ: نصیری (دکتر) است.

گفتنی است از میان این افراد، حسین نقوی جزء اولین دسته از محصلان اعزامی به اروپا بود. (یغمایی، 1355، 557)

محمدوحید تنکابنی پس از اتمام دوره تحصیل مقدماتی در بابل (بارفروش قدیم) برای ادامه تحصیل به تهران آمد و تا سال 1329ق (1290ش) در دارالفنون به تحصیل علم مشغول شد. او پس از اتمام دوره تحصیل در این مدرسه، برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد و مدت چهار سال در آنجا در کنار تحصیل، ریاضی نیز تدریس کرد. تنکابنی پس از بازگشت به ایران، از فروردین سال 1295ش به تدریس در مدارس دارالفنون، نظام، علمیه و دارالمعلمین مشغول شد. در دی 1304 به عضویت کمیسیون کتب درآمد. او که از سال ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۰ مدیر کالج آمریکایی تهران (مشهور به کالج البرز) بود، عضویت در شورای عالی فرهنگ، معاونت وزارت فرهنگ، معاونت وزارت کشاورزی و... از دیگر مناصبی است که محمدوحید تنکابنی در کارنامه اجرایی خود دارد، اما افزون بر اینها او در تالیف کتابهای درسی و ویژه جبر و مثلثات نیز فعالیت نموده است. («در پنجاهمین سال انتشار یک کتاب درسی یادی از محمد وحید تنکابنی معلم و دانشمندی نمونه»، 1350، ش 129، 325ـ331)

عبدالعظیم قریب (1257 ـ 1344ش) نخستین کسی است که دستور زبان فارسی به سبک جدید نوشت. او علوم قدیمه را در مدرسه مروی و زبان فرانسه را نزد مسیو کوت فرانسوی، معلم مدرسه دارالفنون، فرا گرفت. تدریس در مدرسه علمیه، نظام، علوم سیاسی، ایران و آلمان، دارالفنون، دارالمعلمین، دانشگاه تهران و دانشسرای عالی و ریاست کمیسیون دستور زبان فارسی (1314ش) از جمله فعالیتهای وی به‌شمار می‌آید. (قریب، 1378، ش 514، صص 2ـ6.)

مترجم‌السلطنه شیخ بهایی صاحب امتیاز و مدیر مسئول نشریه «اوقات» بود که از ١٣٠٩ تا 1٣١١ش منتشر می‌شد. او که صاحب معلومات در زبان و ادبیات عربی و فرانسه بود در سال 1320 فوت کرد. (صدر هاشمی، ‎۱۳۶۳، ج ‎1، 302ـ303)

شماره آرشیو: 3409-1ع

چند تن از دانش‌آموزان گیلانی متوسطه مدرسه دارالفنون (سال 1304)

شماره آرشیو: 5704-1ع

عکس از مجسمه میرزاتقی خان امیرکبیر در مدرسه دارالفنون (سال 1341ش)

شماره آرشیو: 4591-4ع

جمعی از معلمان و محصلان دارالفنون در اواخر دوره قاجاریه (سال 1301ش)

از راست به چپ ردیف اول (نشستگان): محمدوحید تنکابنی، عبدالعظیم قریب، مترجم السلطنه (شیخ بهائی)، محمدحسن ادیب (ادیب‌الدوله)، غلامحسین رهنما، احمد اردشیر، رضا فهیمی از معلمان دارالفنون

از راست به چپ ردیف دوم (ایستادگان)، فرد ششم: حسین نقوی (عضو دیوان عالی کشور، کفیل وزارت دادگستری، سناتور و از اولین محصلان اعزامی به اروپا در دوره پهلوی)، فرد هفتم: محمود مهران (وزیر فرهنگ در کابینه علا، اقبال و شریف امامی)، فرد هشتم: احمد آرام (مترجم و نویسنده)

از راست به چپ ردیف سوم، اولین فرد: مرتضی اخوی (یکی از نظامیان و سیاسیون دوران پهلوی اول)، فرد چهارم: نصیری (دکتر)

گفتنی است از میان این افراد، حسین نقوی و مرتضی اخوی جزء اولین دسته از محصلان اعزامی به اروپا بودند. (یغمایی، 1355، 557)

محمدوحید تنکابنی پس از اتمام دوره تحصیل مقدماتی در بابل (بارفروش قدیم) برای ادامه تحصیل به تهران آمد و تا سال 1329ق (1290ش) در دارالفنون به تحصیل علم مشغول شد. او پس از اتمام دوره تحصیل در این مدرسه، برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد و مدت چهار سال در آنجا در کنار تحصیل، ریاضی نیز تدریس کرد. تنکابنی پس از بازگشت به ایران، از فروردین سال 1295ش به تدریس در مدارس دارالفنون، نظام، علمیه و دارالمعلمین مشغول شد. در دی 1304 به عضویت کمیسیون کتب درآمد. او که از سال ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۰ مدیر کالج آمریکایی تهران (مشهور به کالج البرز) بود، عضویت در شورای عالی فرهنگ، معاونت وزارت فرهنگ، معاونت وزارت کشاورزی و... از دیگر مناصبی است که محمدوحید تنکابنی در کارنامه اجرایی خود دارد، اما افزون بر اینها او در تالیف کتابهای درسی و ویژه جبر و مثلثات نیز فعالیت نموده است. («در پنجاهمین سال انتشار یک کتاب درسی یادی از محمد وحید تنکابنی معلم و دانشمندی نمونه»، 1350، ش 129، 325ـ331)

عبدالعظیم قریب (1257 ـ 1344ش) نخستین کسی است که دستور زبان فارسی به سبک جدید نوشت. او علوم قدیمه را در مدرسه مروی و زبان فرانسه را نزد مسیو کوت فرانسوی، معلم مدرسه دارالفنون، فرا گرفت. تدریس در مدرسه علمیه، نظام، علوم سیاسی، ایران و آلمان، دارالفنون، دارالمعلمین، دانشگاه تهران و دانشسرای عالی و ریاست کمیسیون دستور زبان فارسی (1314ش) از جمله فعالیتهای وی به‌شمار می‌آید. (قریب، 1378، ش 514، صص 2ـ6.)

مترجم‌السلطنه شیخ بهائی صاحب امتیاز و مدیر مسئول نشریه «اوقات» بود که از ١٣٠٩ تا 1٣١١ش منتشر می‌شد. او که صاحب معلومات در زبان و ادبیات عربی و فرانسه بود در سال 1320 فوت کرد. (صدر هاشمی، ‎۱۳۶۳، ج ‎1، 302ـ303)

محمدحسن ادیب (ادیب‌الدوله) فرزند محمدحسین خان ادیب‌الدوله اول (1250 ـ 1313ش) در رشته توپخانه درس خواند و مدت کمی در مدرسه دارالفنون ریاضی تدریس کرد. او پس از رضاخان نیرالملک دوم ریاست این مدرسه را برعهده گرفت. (کریم سلیمانی، 1379، 28)

غلامحسین رهنما، پسر میرزا علی‌محمد ملاباشی، در 1299ق در شیراز به دنیا آمد. وی پس از فراگرفتن مقدمات علوم، چندی در مدرسه علمیه تهران درس خواند و در محضر حاجی نجم‌الدوله به آموختن ریاضی و هیئت مشغول شد. رهنما پس از فراگیری علوم، در سال 1320ق، به استخدام وزارت علوم و معارف درآمد و در مدارس مختلف، از جمله علمیه، دارالفنون، مدرسه علوم سیاسی و مدرسه نظام تدریس کرد. او افزون بر نگارش چندین جلد کتاب در زمینه جبر و هندسه، تصدی وزارت فرهنگ در کابینه‎‌های مخبرالسلطنه، ابراهیم حکیمی و سید محسن صدر را در کارنامه دارد. رهنما 12 اردیبهشت 1325، در تهران درگذشت و پیکر او در ایوان آرامگاه ناصرالدین‌شاه دفن شد. (بامداد، 1347ـ1351، ج 3، 3؛ محدث‌زاده و عباسی، 1384، 143)

احمد اردشیر از مدیران و صاحب‏منصبان وزارت امور خارجه در 1271 در تهران متولد شد و از مدرسه علوم سیاسى دیپلم گرفت و در 1290 به تدریس زبان فرانسه و انگلیسى در مدرسه دارالفنون مشغول شد. اردشیر پس از چندى، رئیس مدرسه متوسطه سیروس شد و سرانجام به عنوان مترجم وارد وزارت امور خارجه گردید و رئیس شعبه دارالترجمه شد. نایب اولى سفارت ایران در لندن و توکیو، شارژ دافری ایران در ژاپن و سوئیس و سوئد، تصدی ریاست اداره ترجمه و اداره گذرنامه و روادید و وزیرمختارى شارژ دافر افغانستان از دیگر سمتهای او پس از ورود به وزارت امور خارجه بودند. (عاقلی، 1380، ج 1، 71)

شماره آرشیو: 1-3411-1ع

دانش‌آموزان کلاس چهارم متوسطه دارالفنون (سال 1304)

شماره آرشیو: 5703-1ع

دیپلمه‌های سال 1303ش (1924م) مدرسه دارالفنون همراه معلمان.

در ردیف دوم، پنجمین فرد عبدالعظیم قریب، ششمین فرد مترجم‌السلطنه (شیخ بهایی)، هفتمین فرد محمدحسن ادیب (ادیب‌الدوله)، نهمین فرد غلامحسین رهنما و یازدهمین فرد محمدوحید تنکابنی نام دارد.

عبدالعظیم قریب (1257 ـ 1344ش) نخستین کسی است که دستور زبان فارسی به سبک جدید نوشت. او علوم قدیمه را در مدرسه مروی و زبان فرانسه را نزد مسیو کوت فرانسوی، معلم مدرسه دارالفنون، فرا گرفت. تدریس در مدرسه علمیه، نظام، علوم سیاسی، ایران و آلمان، دارالفنون، دارالمعلمین، دانشگاه تهران و دانشسرای عالی و ریاست کمیسیون دستور زبان فارسی (1314ش) از جمله فعالیتهای وی به‌شمار می‌آید. (قریب، 1378، ش 514، صص 2ـ6.)

مترجم السلطنه شیخ بهایی صاحب امتیاز و مدیر مسئول نشریه «اوقات» بود که از ١٣٠٩ تا 1٣١١ش منتشر می‌شد. او که صاحب معلومات در زبان و ادبیات عربی و فرانسه بود در سال 1320 فوت کرد. (صدر هاشمی، ‎۱۳۶۳، ج ‎1، 302ـ303)

محمدحسن ادیب (ادیب‌الدوله) فرزند محمدحسین خان ادیب‌الدوله اول (1250 ـ 1313ش) در رشته توپخانه درس خواند و مدت کمی در مدرسه دارالفنون ریاضی تدریس کرد. او پس از رضاخان نیرالملک دوم ریاست این مدرسه را برعهده گرفت. (کریم سلیمانی، 1379، 28)

غلامحسین رهنما، پسر میرزا علی‌محمد ملاباشی، در 1299ق در شیراز به دنیا آمد. وی پس از فراگرفتن مقدمات علوم، چندی در مدرسه علمیه تهران درس خواند و در محضر حاجی نجم‌الدوله به آموختن ریاضی و هیئت مشغول شد. رهنما پس از فراگیری علوم، در سال 1320ق، به استخدام وزارت علوم و معارف درآمد و در مدارس مختلف، از جمله علمیه، دارالفنون، مدرسه علوم سیاسی و مدرسه نظام تدریس کرد. او افزون بر نگارش چندین جلد کتاب در زمینه جبر و هندسه، تصدی وزارت فرهنگ در کابینه‎‌های مخبرالسلطنه، ابراهیم حکیمی و سید محسن صدر را در کارنامه دارد. رهنما 12 اردیبهشت 1325، در تهران درگذشت و پیکر او در ایوان آرامگاه ناصرالدین‌شاه دفن شد. (بامداد، 1347، ج 3، 3؛ محدث‌زاده و عباسی، 1384، 143)

محمدوحید تنکابنی پس از اتمام دوره تحصیل مقدماتی در بابل (بارفروش قدیم) برای ادامه تحصیل به تهران آمد و تا سال 1329ق (1290ش) در دارالفنون به تحصیل علم مشغول شد. او پس از اتمام دوره تحصیل در این مدرسه، برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد و مدت چهار سال در آنجا در کنار تحصیل، ریاضی نیز تدریس کرد. تنکابنی پس از بازگشت به ایران، از فروردین سال 1295ش به تدریس در مدارس دارالفنون، نظام، علمیه و دارالمعلمین مشغول شد. در دی 1304 به عضویت کمیسیون کتب درآمد. او که از سال ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۰ مدیر کالج آمریکایی تهران (مشهور به کالج البرز) بود، عضویت در شورای عالی فرهنگ، معاونت وزارت فرهنگ، معاونت وزارت کشاورزی و... از دیگر مناصبی است که محمدوحید تنکابنی در کارنامه اجرایی خود دارد، اما افزون بر اینها او در تالیف کتابهای درسی و ویژه جبر و مثلثات نیز فعالیت نموده است. («در پنجاهمین سال انتشار یک کتاب درسی یادی از محمد وحید تنکابنی معلم و دانشمندی نمونه»، 1350، ش 129، 325ـ331)

شماره آرشیو: 749-1ع

معلمان و کارکنان ایرانی و خارجی و محصلان مدرسه دارالفنون در اواخر دوره قاجاریه

شماره آرشیو: 2761-124ط

معلمان و کارکنان ایرانی و خارجی و محصلان مدرسه دارالفنون در اوایل سلطنت رضاشاه

شماره آرشیو: 2775-124ط

منوچهر اقبال در دوران تحصیل در دبیرستان دارالفنون به اتفاق همکلاسها و چند تن از معلمان خود

ردیف چهارم، فرد اول از سمت چپ: فتح‌الله بهاری (از نخستین گروه محصلان اعزامی به اروپا در دوره رضاشاه)، فرد اول از سمت راست: فتح‌الله نفیسی، فرد ایستاده در وسط که با علامت «+» مشخص شده است: منوچهر اقبال و فرد ایستاده در سمت راستِ اقبال: ایزدپناه، فرد ایستاده در سمت چپِ اقبال: دفتری

ردیف سوم، نفر چهارم از سمت چپ: دکتر محمدعلی صدر، نفر پنجم: کشاورز

ردیف دوم نشسته، فرد اول از سمت راست: عبدالعظیم قریب، و فرد آخر: محمدوحید تنکابنی

ردیف اول نشسته از سمت چپ: رادمنش (از نخستین گروه محصلان اعزامی به اروپا در دوره رضاشاه)

منوچهر اقبال (1288ـ1365ش) فرزند «میرزا ابوتراب» ملقب به «مقبل‌السلطنه» از رجال و ملاکین خراسان بود. او در یک دوره از مجلس وکالت کاشمر را به عهده گرفت، سپس عهده‌دار پست‌های وزارت بهداری، وزارت فرهنگ، وزارت کشور و وزارت دربار گشت و پس از این مقام‌ها به نخست‌وزیری رسید.

عبدالعظیم قریب (1257 ـ 1344ش) نخستین کسی است که دستور زبان فارسی به سبک جدید نوشت. او علوم قدیمه را در مدرسه مروی و زبان فرانسه را نزد مسیو کوت فرانسوی، معلم مدرسه دارالفنون، فرا گرفت. تدریس در مدرسه علمیه، نظام، علوم سیاسی، ایران و آلمان، دارالفنون، دارالمعلمین، دانشگاه تهران و دانشسرای عالی و ریاست کمیسیون دستور زبان فارسی (1314ش) از جمله فعالیتهای وی به‌شمار می‌آید. (قریب، 1378، ش 514، صص 2ـ6.)

محمدوحید تنکابنی پس از اتمام دوره تحصیل مقدماتی در بابل (بارفروش قدیم) برای ادامه تحصیل به تهران آمد و تا سال 1329ق (1290ش) در دارالفنون به تحصیل علم مشغول شد. او پس از اتمام دوره تحصیل در این مدرسه، برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد و مدت چهار سال در آنجا در کنار تحصیل، ریاضی نیز تدریس کرد. تنکابنی پس از بازگشت به ایران، از فروردین سال 1295ش به تدریس در مدارس دارالفنون، نظام، علمیه و دارالمعلمین مشغول شد. در دی 1304 به عضویت کمیسیون کتب درآمد. او که از سال ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۰ مدیر کالج آمریکایی تهران (مشهور به کالج البرز) بود، عضویت در شورای عالی فرهنگ، معاونت وزارت فرهنگ، معاونت وزارت کشاورزی و... از دیگر مناصبی است که محمدوحید تنکابنی در کارنامه اجرایی خود دارد، اما افزون بر اینها او در تالیف کتابهای درسی و ویژه جبر و مثلثات نیز فعالیت نموده است. («در پنجاهمین سال انتشار یک کتاب درسی یادی از محمد وحید تنکابنی معلم و دانشمندی نمونه»، 1350، ش 129، 325ـ331)

شماره آرشیو: 1-989-172ع

منوچهر اقبال و جمعی از همکلاسهای وی به هنگام تحصیل در دارالفنون

بهرامی، فتح‌الله بهاری (از نخستین گروه محصلان اعزامی به اروپا در دوره رضاشاه)، سپهبد اسماعیل ریاحی، دکتر اقبال، رادمنش (از نخستین گروه محصلان اعزامی به اروپا در دوره رضاشاه) و تقی ریاحی (1305ش)

اسماعیل ریاحی در ۱۲۸۶ش در اصفهان به دنیا آمد، بعد از انجام تحصیلات ابتدایی و قسمتی از متوسطه به تهران رفت و در مدرسه دارالفنون ثبت‌ نام کرد و در ۱۳۰۶ش دیپلم گرفت. در همان سال وارد دانشکده افسری ثبت‌ نام کرد و در ۱۳۰۸ش به درجه ستوان دومی، در رشته توپخانه نائل آمد. حضور در دانشگاه جنگ، معاونت لشگر فارس، وزارت کشاورزی، سفارت کبرای ایران در هلند و ریاست شیلات جنوب از اموری است که در کارنامه زندگانی او ثبت شده است.

منوچهر اقبال (1288ـ1365ش) فرزند «میرزا ابوتراب» ملقب به «مقبل‌السلطنه» از رجال و ملاکین خراسان بود. او در یک دوره از مجلس وکالت کاشمر را به عهده گرفت، سپس عهده‌دار پست‌های وزارت بهداری، وزارت فرهنگ، وزارت کشور و وزارت دربار گشت و پس از این مقام‌ها به نخست‌وزیری رسید.

شماره آرشیو: 1049-172ع

اسماعیل ریاحی (هفتمین فرد ایستاده از سمت راست) همراه دیگر دانشجویان اصفهانی مشغول تحصیل در دارالفنون (1306ش).

اسماعیل ریاحی، که در سال 1286ش در اصفهان به دنیا آمده بود، بعد از تکمیل تحصیلات ابتدایی به تهران رفت و در مدرسه دارالفنون مشغول تحصیل شد. حضور در دانشکده افسری و دانشگاه جنگ از مقاطع دیگر تحصیلی اوست. اسماعیل ریاحی در مقاطع مختلف دوره پهلوی، رئیس ستاد لشگر اصفهان، وزیر کشاورزی، سفیرکبیر ایران در هلند و رئیس شیلات جنوب بوده است.

شماره آرشیو: 4182-1ع

عده‌ای از محصلان بیرجندی دارالفنون در منزل محمدتقی معتضدی، نماینده مردم قائنات در دوره هشتم مجلس شورای ملی (بهار 1311ش). این محصلان در مدرسه شوکتیه بیرجند که به‌دست شوکت‌الملک تأسیس شده بود، دوره مقدماتی تحصیل را فراگرفته بودند. چهارمین فرد از سمت راست در ردیف دوم، محمدتقی معتضدی و ششمین فرد، ابراهیم صهبا (شاعر دوره پهلوی که با حمایت مالی امیر شوکت‌الملک علم برای تحصیل به دارالفنون آمد) است.

شماره آرشیو: 1-32-1ع

اعضای ایرانی و خارجی شرکت‌کننده در کنگره بزرگداشت هزارمین سال تولد فردوسی در جلوی درب تالار جنوبی مدرسه دارالفنون (1313ش). در این تصویر کریستن سن (ایران‌شناس دانمارکی)، سعید نفیسی، بدیع‌الزمان فروزانفر، مجتبی مینوی، رضازاده شفق، غلامرضا رشید یاسمی، محمد قریب، ولادیمیر مینورسکی (ایران‌شناس روس) و... دیده می‌شوند.

شماره آرشیو: 2-515-1ع

عبدلله ریاضی در دوران تدریس به اتفاق عده‌ای از استادان و دبیران در حیاط مدرسه دارالفنون (سال 1313ش). ریاضی (1285 ـ 1358ش)

شماره آرشیو: 3357-924ر

امیرعباس هویدا نخست‌وزیر در حال رانندگی با اتومبیل ساخته‌شده توسط یکی از دانش‌آموزان مدرسه دارالفنون

شماره آرشیو: ۱-3942-۱۱ع

سردر ورودی مدرسه دارالفنون تهران در اوایل دوره پهلوی

شماره آرشیو: 10979-3ع

https://iichs.ir/vdch.qnmt23niiftd2.html