شفق سرخِ استبداد منور

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ شفق سرخ روزنامه‌ای سیاسی ـ اجتماعی بود که با مدیریت علی دشتی، از 11 اسفند 1300 (مطابق با 2 رجب 1340/ 30 فوریه 1922) تا 28 اسفند 1313 (مطابق با 13 ذیحجه 1353/ 19 مارس 1935) با هدف دفاع از سیاست‌های رضاشاه، در تهران منتشر می‌شد. در ادامه مقاله به معرفی مدیرمسئول و سردبیر، هیئت تحریریه، شکل ظاهری و محتوایی مجله پرداخته می‌شود.
 

 
علی دشتی؛ مدیر روزنامه شفق سرخ
علی دشتی در ۱۱ فروردین ۱۲۷۳ش (۱۳۱۲ق) در محله پشت بازار کربلا در یک خانواده ایرانی به دنیا آمد.1 پدرش عبدالحسین دشتستانی، روحانی خوش‌نام و مورد احترام و از مردم روستای تلخو در شهرستان دشتی، استان بوشهر بود.2 دشتی تحصیلات ابتدایی را در روستای «گل اسپیه» از توابع شهرستان دلفان به اتمام رساند و همراه پدر برای تحصیل علوم مذهبی به نجف و کربلا رفت و تحصیلات خود را در مدرسه حـسینی ایـرانیان در عتبات‌ تا مقطع سطح به پایان برد.3 او بعد از عزل محمدعلی‌شاه و اوایل سلطنت احمدشاه، در سال ۱۲۹۸ به ایران بازگشت و برخلاف تربیت مذهبی و انتظارات خانوادگی، در فضای پرآشوب آن روزگار به دنیای سیاست و مطبوعات وارد شد.4 دشتی فعالیت روزنامه‌نگاری را در شهر شیراز و در روزنامه فارس، به مدیریت فضل‌الله بنان شیرازی آغاز کرد. او پس از چندی به تهران آمد و در آنجا نیز حرفه روزنامه‌نگاری را ادامه داد. دشتی در تهران، در مقام ناشر هفته‌نامه «ستاره ایران» مشغول به‌کار شد. وی با نگارش مقالات کوبنده در مطبوعات و شب‌نامه‌های سیاسی به جمع مخالفان و منتقدان قرارداد ۱۹۱۹ و حکومت وثوق‌الدوله پیوست.5 مقالات تند دشتی علیه دولت وثوق‌الدوله باعث دستگیری وی در تابستان 1299 و تبعیدش به عتبات شد.6
 

علی دشتی، نماینده دماوند، در مجلس شورای ملی
با لباس و کلاه رسمی در روز چهارم آبان در محوطه کاخ گلستان
شماره آرشیو: 2914-1ع

 
مشخصات شکلی و محتوایی روزنامه شفق سرخ
نخستین شماره شفق سرخ در 11 اسفند 1300 در چهار صفحه در قطع بزرگ با چاپ سربی 28×38 در چاپخانه روشنایی منتشر شد.7 صاحب امتیاز، مدیرمسئول و سردبیر آن علی دشتی بود. دفتر روزنامه در تهران خیابان سعدی و شماره تلفن آن 9434 بود. آبونمان (وجه اشتراک) مجله تک شماره 8 شاهی و در طهران 7، داخله 8، خارجه 9 تومان و برای محصلین، کارگزاران و اعضای اتحادیه‌ها 5 تومان بود.
 
روزنامه شفق سرخ در چهار صفحه منتشر می‌شد. درصفحه اول در لگو بالای صفحه سمت راست عنوان روزنامه «شفق سرخ» با خط نستعلیق نوشته شده و در وسط صفحه، نام و نام خانوادگی موجد و نگارنده روزنامه و آدرس دفتر روزنامه و در سمت چپ بهای اشتراک آمده است. لوگوی نشریه به مرور زمان در شماره‌های بعدی تغییر کرد. در پایین کادر نیز تاریخ انتشار (روز و ماه و سال شمسی و قمری و میلادی و شماره روزنامه) و در درون متن، سرمقاله مدیر مسئول علی دشتی قرار می‌گرفت؛ همچنین در این صفحه با عنوان «اوضاع ایران»، اخبار و اطلاعات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور مطرح می‌شد. اخباری چون: مصوبات هیئت دولت، اخبار سایر وزارتخانه‌ها، دیدار هیئت‌های خارجه با وزرا، انتصابات در ادارات و وزارتخانه‌ها.
 
در کنار دشتی، نویسندگان دیگری نیز در این روزنامه مقاله می‌نوشتند؛ نویسندگانی چون غلامرضا رشید یاسمی، سعید نفیسی، نصرالله فلسفی، بدیع‌الزمان فروزانفر، فرج‌الله بهرامی، لطفعلی صورتگر، رضا کمال (شهرزاد)، محمد عرفان، محمد سعیدی، دکتر سیدفخرالدین شادمان، یحیی سمیعیان، علی طباطبائی  
صفحه دوم: در این صفحه ادامه اخبار مرتبط با ایران و همچنین طی عنوان «تلگرافات داخله» تلگراف‌های مردم به وزارتخانه‌ها و سایر تلگراف‌ها از استان‌ها و شهرستان‌ها منتشر می‌شد. قسمتی از صفحه دوم را «اخبار دنیا» دربرمی‌گرفت که در آن مهم‌ترین اخبار کشور و جهان درج می‌شد؛ همچنین در این صفحه با ستونی ثابت اخبار روزنامه‌های رویتر، بی‌سیم مسکو، بی‌سیم پاریس، بی‌سیم برلن، ملیون هندوستان، مرتبط با حوادث و رخدادهای ایران و جهان را منعکس می‌کردند. در ستونی با عنوان «کنکاشستان» خلاصه اخبار و مصوبات «مهمه مجلس شورا» مطرح و نقد و تحلیل می‌شد. در کادر پایین صفحه نیز یادداشت‌های ایام محبس به صورت ثابت در چندین شماره منتشر شد.8 همچنین در پاورقی روزنامه، داستان‌های معروف آن دوره چون «آخرین ملکه روسیه» ترجمه نصرالله فلسفی و «کرنکوبیل» نوشته آناتول فرانس، ترجمه یحیی ریحان، «تاجز ونیزی» شکسپیر، ترجمه س. محمد سعیدی و... سلسله‌وار منتشر می‌شد.9
 
صفحه سوم: در این صفحه در ستونی با عنوان «مطبوعات داخله» سرمقاله‌ها و مقالاتی از روزنامه‌های دیگر را که همسو و همفکر با نشریه بودند منتشر می‌شد؛ مطبوعاتی چون: ایران آزاد، ایران، اتحاد، طوفان، حقیقت، ستاره ایران و... . نویسندگان شفق برخی از مقالات مطبوعات یادشده را تأیید و تحلیل خود را از آنها بیان می‌کردند و برخی مقالات را نیز زیر تیغ نقد خود قرار می‌دادند.10 در قسمتی دیگر از این صفحه به صورت ثابت مطالبی درباره ادبیات، شعر، نقد ادبی و داستان مطرح می‌شد. دشتی در این بخش، از متخصصان فن درخواست کرده بود در نقد مقالات ادبی، نکات زیر را رعایت کنند: «ما به طور دائمی یک قسمتی از جریده خود را به انتقادات ادبی تخصیص داده و آقایان فضلا و متفکرین را که با چشم انتقاد به مطبوعات نگاه می‌کنند به نقادی دعوت می‌نماییم، ولی به شرط ذیل: 1. انتقاد در قسمت ادبی باشد؛ 2. از هرگونه توهینی نسبت به شئون ادبی و فضلی طرف مقابل احتراز نمایند؛ 3. از خودستایی و حماسه‌خوانی پرهیز کنند».
 
در صفحه مربوط به ادبیات، اشعار و یادداشت‌ها و نقدهای ادبی بسیاری از بزرگان و نویسندگان ادبیات و تاریخ چون: میرزاده عشقی، ملک‌الشعرای بهار، علی‌اکبر دهخدا، رشید یاسمی، سعید نفیسی، رضازاده شفق و نصرالله فلسفی، عباس اقبال و سایر نویسندگان منتشر می‌شد.11
 
در صفحه چهارم در ستونی با عنوان «مطبوعات خارجه» مطالبی از روزنامه‌های خارجه چون رویتر، بی‌سیم مسکو و سایر مطبوعات را منتشر می‌کردند. در کادر پایین صفحه نیز مطالب چرند و پرند دهخدا با امضای دخو به صورت ثابت در چندین شماره منتشر شد. آگهی‌های تبلیغی چون: برگزاری مجالس مذهبی، برگزاری کنسرت عارف قزوینی، مراسم تئاتر مدرسه عالی موسیقی، فروش خانه، فروش البسه و منسوجات، مواد غذایی و معرفی مطب‌های پزشکان و سایر محصولات پزشکی و.... نیز تبلیغ و معرفی می‌شد.12
 
معرفی هیئت تحریریه
بحران‌ها، ناامنی، وضعیت بد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به‌وجودآمده پس از مشروطه باعث شد برخی از روشنفکران آن دوره به نقد دوران مشروطه و دستاوردهای آن بپردازند. روشنفکران و مطبوعات وابسته به آنها ضمن ناکام شمردن مشروطه به گونه‌ای وانمود می‌کردند که کشور در آستانه تجزیه قرار دارد و استقلال آن دارد از دست می‌رود. روشنفکران با مطرح کردن «استبداد منور» تنها راه برون‌رفت از چنین وضعیتی را حمایت از فردی دیکتاتور و ایجاد حکومت مرکزی مقتدر می‌دانستند که با زور همه کارها را به پیش برد و به این بحران‌ها پایان دهد. روزنامه شفق سرخ نیز در برهه‌ای این گونه می‌اندیشید.
 
در کنار دشتی، نویسندگان دیگری نیز در این روزنامه مقاله می‌نوشتند؛ نویسندگانی چون غلامرضا رشید یاسمی، سعید نفیسی، نصرالله فلسفی، بدیع‌الزمان فروزانفر، فرج‌الله بهرامی، لطفعلی صورتگر، رضا کمال (شهرزاد)، محمد عرفان، محمد سعیدی،  دکتر سیدفخرالدین شادمان، یحیی سمیعیان، علی طباطبائی.13
 

علی دشتی و فرج‌الله بهرامی
شماره آرشیو: 175-4ع

 
پی نوشت:
 
1. مریم آقاشیخ محمد و سعید نوری نشاط، گلزار مشاهیر، زندگی‌نامه درگذشتگان مشاهیر ایران، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷، صص ۱۴۸-۱۴۹؛ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، خیام، ج ۲، ص ۵۴۶.
2. سیدمحمدحسن نبوی و عبدالکریم مشایخی، علما و نویسندگان بوشهر، بوشهر، پروین، 1377، صص 31-32.
3. عبدالله شهبازی، زندگی و زمانه علی دشتی، شیراز، دانشنامه فارس، ۱۳۸۵، ص ۷؛ یحیی آرین‌پور، از‌ نیما‌ تا‌ روزگار ما، ج 3، تهران، زوار، 1374‌، ص 318.
4. قهرمان‌میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج ۹، تهران، اساطیر، ۱۳۷۹، ص ۶۹۳۱.  
5. علی دشتی، ایام حبس، تهران، بی‌نا، ۱۳۸۰، ص ۱۳۴.   
6. ایام محبس، تهران، شرق، 1339، صص 185-133؛ یحیی آرین‌پور، همان، ص ۳۱۹.  
7. نشریه شفق سرخ از 11 اسفند 1300 (مطابق با 2 رجب 1340/ 30 فوریه 1922) تا 28 اسفند 1313 (مطابق با 13 ذیحجه 1353/ 19 مارس 1935) منتشر می‌شد. در مجموع 2895 شماره از این نشریه منتشر گردید. (محمد صدر هاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج 3، اصفهان، کمال، 1363، صص 75-78؛ شفق سرخ، س 1، ش 1، 11 اسفند 1300، ص 1.
8. یادداشت‌های ایام محبس از شماره اول نشریه در 11 اسفند 1311 آغاز و در شماره 51 ، 29 سرطان (تیر) 1301 به اتمام رسید.
9. شفق سرخ، ش 213، ۲۸ دلو ۱۳۰۲؛ شفق سرخ، ش 218.
10. جهت نمونه رک: شفق سرخ، ش ۱۸، ۵ ثور (اردیبهشت) ۱۳۰۱، ص ۲.
11. شفق سرخ، ش ۱، ۱۱ حوت (اسفند) ۱۳۰۰، صص 3-4.
12. شفق سرخ، ش ۲۰۵، ۹ دلو ۱۳۰۲، ص ۱.
13. جهت اطلاع تفصیلی از زندگی‌نامه نویسندگان شفق سرخ رک: تبریزی، فصل ششم، پیشین، صص 104-145.