گفتمان سیاسی و ارتباط آن با فرهنگ، ادبیات و نهادهای فرهنگی عصر پهلوی

گرچه به لحاظ بررسیهای تاریخی، دوره رضاشاه از عصر قبل خود فاصله گرفته به صورت مجرد مورد بحث و بررسی قرار می‏گیرد، با این حال، در جریان مطالعه حوزه‏های فرهنگ و سیاست، ارتباط تنگاتنگی بین این دو دوره مشاهده می‏کنیم. برخلاف آنچه که برخی آن را در انقطاع کامل با دوره قبل ترسیم می‏نمایند، مطالعه این دو حوزه حکایت از آن دارد که ریشه مسائل سیاسی ـ فرهنگی دوره مورد نظر را باید در عصر مشروطیت شناسایی کرد. به‌تعبیری، در ادامه و تکمیل دوره قبل و، از همه مهم‏تر، عملیاتی شدن آرمانهای مشروطه‏خواهان. به همین نسبت اساس گفتمان سیاسی این دوره با اندک تفاوتی دنباله دوره قبل آن می‏باشد.

اگر گفتمان مشروطه در آزادیخواهی و ضدیت با استبداد، قانون‏خواهی، عدالت‏طلبی و تجددطلبی تبلور می‏یابد، مؤلفه تجدد، به عنوان شاه بیت این گفتمان، در دوره بعد با شدت و حدت بیشتر ادامه دارد و مهم‏تر آنکه به مرحله اجرا نیز در می‏آید. در دوره مورد نظر، مشروطه‏طلبان در به دست آوردن آزادی ناکام مانده، حال درصدد هستند که بقیه مطالبات خود را با ایجاد یک دولت متمرکز و در عین حال مستبد پیگیری نمایند. از سویی، دولت متمرکز جهت حاکمیت وحدت ملی، که آرمان اصلی این دوره است، درصدر قرار می‏گیرد.

مسئله اساسی در این دوره، برای روشنفکران، آسیب‏شناسی جامعه ایرانی و ارائه راه‏حل جهت درمانهای اجتماعی است، در عین اینکه ارائه درمان عمدتا ارزشهای نوین را بر پایه مدرنیسم غرب تجویز می‏نماید، به گونه‏ای که بر نابسامانیهای مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی فائق آید. روشنفکران برآنند که اصلاح ساختاری جامعه و نیل به هدف غایی (: وحدت ملی) خود بر پایه تعلیم و تربیت عمومی و توجه دقیق به آن و از سویی بر بنیاد نظم و امنیت عمومی تحقق می‏یابد. بنابراین، پایه‏گذاری یک دولت مرکزی مقتدر و، به تعبیر بهتر، دولتی مدرن جهت این مقصود ضرورت می‏یابد که آن را «استبداد منور» و یا «استبداد مترقی» نامیدند. تقی‏زاده در مجله کاوه بر آن بود که قبل از سامان دادن به نهادهای سیاسی و اداری لازم است تغییراتی اساسی و حیاتی از قبیل اشاعه تعلیمات عمومی و استقرار قانون صورت پذیرد و این امر صرفا می‏تواند از سوی همان دولت مقتدر یا به تعبیر کاوه «استبداد منور» به منصه ظهور برسد. این تعبیر در نزد کاظم‏زاده به «مرد آهنین» و در برخی متون به «دیکتاتوری مصلح» تبدیل شد. 1 محمود افشار در اولین شماره نشریه خود، آینده، در همین خصوص چنین نوشت: «... از طرف دیگر، یک حکومت مقتدر و مطلعی می‏تواند و باید به پاره‏ای از اصلاحات اجتماعی دست بزند. دولت خود را عامل ترقی و پیشاهنگ تمدن نماید» و. 2

نظام سیاسی و، در رأس آن، رضا پهلوی و دربار نیز در عرصه عمل به نوسازی حکومتی (: درباری یا رسمی) پرداختند. اصلاحات مدنظر رژیم از حیث جامعه‏شناختی، فاقد ساختی بنیادین و مردمی بود. عدم اقناع‏پذیری توده‏ای سبب شد که نظام سیاسی در توجیه مطلوب خود در بین مردم توفیق نیابد. توده‏ها با بسیاری از مقاصد آن ناآشنا و ناهمراه بودند. از این رو، حکومت درصدد برآمد با توسل به الیت (: نخبگان) قدرت و از رهگذر سیاست و فرهنگ این امر را از بالا تحقق بخشد، تلاشی که قبلاً در نسل اول متجددان در دوره قاجاریه به صورت ناموفق صورت پذیرفته بود. در این دوره نیز نظام سیاسی، با نگرشی از بالا به پایین به گونه‏ای متصلب، سعی در توسعه سیاسی مورد نظر خود داشت؛ ولی به دلایلی چند، نتوانست به مطلوب خود جامه عمل بپوشاند و ساختار جدیدی از قدرت را جایگزین ساخت فرو پاشیده قبل سازد. دلیل مهم این ناکامی را می‏توان در عدم ارتباط ایدئولوژیک و یا عاطفی بین ساخت قدرت و توده‏ها دانست.

تئوریسینهای دستگاه حاکم، که همانا متجددان یاد شده می‏باشند، نتوانستند در نقش روشنفکران ارگانیک به تولید فرهنگ مناسب، با توجه به اوضاع اجتماعی، فرهنگی و مذهبی ایران موفق گردند. طرح مطلوب این گروه با مطالبات توده‏ای در مغایرت بود. به همین دلیل، هیچ‏گاه همزبانی و همدلی با توده‏ها صورت نپذیرفت؛ خاصه آنکه یک خواسته دستگاه حکومتی، که بر آن بسیار پافشاری نیز می‏شد، یعنی از بین بردن دین نه تنها مطلوب مردم نبود بلکه با آرمانهای آنها که از قداست نیز برخوردار بود در تضاد قرار داشت. متجددان وقت، فارغ از نیازهای عمومی و بی‏توجه به اوضاع خاص جامعه، از آن روی که مطلوب خویش را در جای دیگر جست و جو می‏کردند راهکارهایی را برای دستگاه حاکم تئوریزه کردند که راه آن را از مسیر توده‏ها جدا ساخت؛ از این رو، برنامه‏های آنها هیچگاه نتوانست به بسیج ایشان بینجامد.

در مجموع، به گفتمان فکری و سیاسی این دوره می‏توان «تجدد و ترقی» نام نهاد، که به عنوان سرلوحه طرح نوسازی ایران از اواسط حکومت قجرها از سوی نخبگان سیاسی و فکری در مدنظر بود. نوسازی ایران، همگام با آشنایی ایرانیان با اندیشه غرب، با گفتمان خاصی مطرح شد که در آن ایرانیان با مفاهیمی چون پارلمان، کنستیتوسیون (: قانون اساسی)، آزادی، انتخابات، حقوق اجتماعی و سیاسی و نفی استبداد و... آشنا شدند. این مرحله تا سالهای پیروزی انقلاب مشروطه امتداد یافت. در دوره بعد، که از واپسین روزهای انقلاب آغاز و سراسر دوره حکومت پهلوی اول را شامل شد، ریز گفتمانهای دیگری یافت می‏شود که همچنان در ذیل همان فراگفتمان قرار دارند و مؤلفه‏های آن در پیوند با همان گفتمان مطرح می‏گردد.

ناسیونالیسم ایرانی یا ایران‏گرایی و در پرتو آن شاهدوستی، تجددگرایی (: تأکید بر مظاهر بیرونی تمدن غرب)، حذف اسلام اصیل و روحانیت از مناسبات سیاسی و اجتماعی از ارکان مهم این گفتمان است.

اولین مؤلفه تجددطلبی عصر پهلوی، ناسیونالیسم است. به همین دلیل است که ناسیونالیسم این دوره را ناسیونالیسم تجددخواهانه و یا ترقیخواهانه یا تمدن‏ساز می‏نامند. ناسیونالیستهای این دوره در راستای گرایشهای تجددگرایانه، ملیت‏گرایی و یا ناسیونالیسم ایرانی را موتور محرک ایرانی می‏دانند که این موتور آن را در راستای تجدد و ترقی به حرکت در می‏آورد؛ به تعبیری با بهره‏گیری از این نیروی سازنده انگیزه روحی و معنوی دستیابی به ترقی در میان جامعه فراهم می‏شود. کاظم‏زاده ایرانشهر در همین زمینه می‏نویسد:

«برای دادن یک تکان به این روح افسرده و برای بیدار کردن آن از این خواب جمود به هر وسیله که باشد باید به تولید حس ملیت کوشید. ایرانی باید بداند کی بوده و چه شده است. ایرانی باید ملیت خود را بزرگ‏ترین نعمتها بداند وحفظ آن را مقدس‏ترین وظیفه‏ها شمارد. ایرانی باید برای زنده کردن ملیت خود زندگی بکند و زندگی خود را فقط برای حفظ ملیت خود دوست بدارد.» 3

وحدت ملی ایران دنباله چنین مؤلفه‏ای است. از زاویه دید ناسیونالیستها چنین وحدتی از طریق حفظ و حراست از زبان فارسی متحقق می‏گردد. این وحدت خود در راستای بنیادهای هویت ملی ایرانی لازم می‏آید؛ یعنی در پیوند با ناسیونالیسم و از سوی دیگر مقوم گفتمان تجدد است.

بدیهی است که چنین مفهومی (: وحدت ملی ایران) با تز وحدت اسلام، که از ناحیه عثمانیها تبلیغ شد، در تعارض بود. بر اساس دیدگاه ناسیونالیستهای ایرانی، وحدت دنیای اسلام نه تنها به ترقی ایران کمکی نمی‏کرد بلکه از آن روی که معتقد به انحطاط ایران در پی اختلاط با جهان عرب و اسلام بودند، آن را عامل زوال ایرانی نیز می‏دانستند.

کاظم‏زاده ایرانشهر در همین زمینه می‏گوید: «از نظر من، پیش از وحدت بشر و حتی پیش از اتحاد اسلام، برای اتحاد ایران باید کوشید.» 4

با این وصف، هدف از این گفتمان، هویت بخشیدن به ایرانی بود. این گفتمان در دوره رضاشاه به عنوان ایدئولوژی غالب پذیرفته و قلمداد شد. این ایدئولوژی:
می‏کوشید از سویی ما را به گذشته پرافتخار بپیوندد و از سوی دیگر، از گذشته نکبت‏بار جدا کند. گذشته پرافتخار یکدست در آن سوی تاریخ، در دوران پیش از اسلام، قرار داشت و در دوران اسلامی نیز آنچه ایرانی ناب دانسته می‏شد، از علم و فرهنگ و هنر و ادبیات و نمایندگان‏شان، مایه سرافرازی بود و از آن گذشته پرافتخار بود و هرچه ناخوشایند و بد شمرده می‏شد کمابیش از آثار وجود پتیاره عرب بود و تمامی فقر ونکبت و واپس‏ماندگی و نمودهای بد فرهنگی و اجتماعی یکسره برخاسته از چیرگی عرب واسلام شمرده می‏شد. 5

این ایدئولوژی از ناسیونالیسم دوره قبل نیرو می‏گرفت؛ ولی خود به تنهایی به عنوان آرمان متجددان وقت قلمداد می‏شد، آرمانی که از ریزگفتمان «حکومت قانون» در دوره قبل فاصله می‏گرفت. غنی‏نژاد در همین باره می‏گوید:
بخش مهمی از روشنفکران تجددخواه به تشویق حکومت اقتدارگرایانه دوران رضاشاهی به توجیه روشهای دولت‏مدار وی پرداختند. آرمان تجددخواهان از آزادی و حکومت قانون به سوی نوعی میهن‏پرستی (: وحدت ملی) و ناسیونالیسم مقتدرانه چرخش نمود. 6

گرچه متجددان به توجیه روشهای شاه پرداختند، ولی این منظور قبل از تأسیس حکومت شاه نیز در مدنظر آنها بود. آنها در این دوره، قبل از هر چیز، عدم نظم و امنیت و تفرقه ایرانی را آفت می‏دانستند؛ لذا از بسیاری از خواسته‏های خود، از جمله آزادی، صرف‏نظر کردند و به وحدت ایران بر پایه ناسیونالیسم اهتمام ورزیدند.

آنها به این نتیجه رسیده بودند که نه تنها مطالعات چندین دهه به نتیجه نرسیده و در حصول به آنها ناکام مانده‏اند بلکه تفرقه و تشتت قومی بستر لازم برای رسیدن به این مطالبات را، که همانا ایرانی یکپارچه و متحد باشد، از آنها باز ستانده است.

مؤلفه مهم ناسیونالیسم، که از آن زیر عنوان «ایران‏گرایی» یا «ایران‏ستایی» نام برده‏اند، در مرحله عمل در چارچوبهای مختلفی تجلی یافت. تأسیس انجمن آثار ملی در آذرماه 1304ه . ش، بزرگداشت فردوسی و شاهنامه با برگزاری «جشن هزاره فردوسی» در سال 1313ه . ش و در پی آن تأسیس فرهنگستان در سال 1314ه . ش که خود از نتایج التفات هدفمند به فردوسی در جریان تجلیل از او با پوشش احیای ارزشهای ملی ایران بود، تغییر تقویم در سال 1304ه . ش و تغییر نام کشور از «پرسیا» به «ایران» در 1313ه . ش از مهم‏ترین اقدامات عملی این طرز تفکر می‏باشد. در دوره مورد نظر، وجه فرهنگی سیاست آریایی‏گرایی به توسط برنامه‏ریزان فرهنگی بیشتر از وجوه دیگر در مدنظر بود. کاوشهای علمی تاریخی، حفاریها و کشف آثار تاریخی از شئون سیاست ناسیونالیستی بود که به نام کاوشهای باستانی یا باستان‏شناسی طرح و به مورد اجرا در آمد. در این زمینه بیش از همه آمریکاییها فعال بودند.

سخنرانی آرتور پوپ 7 آمریکایی در سالهای ابتدایی این دهه با عنوان «هنر ایران در گذشته و آینده» به مثابه مانیفست رژیم سیاسی قلمداد شد. آنگاه طرح تشکیل انجمن آثار ملی را هرتسفلد 8 پیشنهاد کرد. این انجمن توسط محمدعلی فروغی در آذرماه سال 1304ه . ش در تهران بنیاد نهاده شد.

انجمن با ریاست فروغی و مرکب از جمعی از دانشمندان و رجال معروف به عنوان حفظ آثار باستانی تشکیل شد؛ از جمله ارباب کیخسرو شاهرخ به سمت خزانه‏دار منصوب شد و هرتسفلد آلمانی و آندره گودار فرانسوی نیز به عنوان اعضای افتخاری انجمن منصوب شدند. فروغی در ساخت آرامگاه و تشکیل کنگره بین‏المللی فردوسی با عنوان «جشن هزاره فردوسی» در مهرماه سال 1313 در تهران و طوس نقش فعالانه‏ای داشت. او همچنین در ترتیب مسافرت خاورشناسان به طوس دخالت داشت.

تأسیس و گسترش مراکز تعلیم و تربیت جدید و گنجاندن دروسی با درونمایه ایدئولوژی رسمی باستانگرایی در عداد همین تلاش قرار دارد. سمیح فارسون و مهرداد مشایخی در یک تحقیق مقایسه‏ای درباره پیامهای عقیدتی، سیاسی کتابهای مدارس دوره پهلوی دوم و جمهوری اسلامی به نتایج قابل توجهی رسیده‏اند. موضوع پیامها در دوره پهلوی، که در زیر می‏آید، موضوعات پیامهای کتب درسی دوره پهلوی اول نیز هست: سنت و اسطوره‏های ایران باستان، ایران قبل از اسلام، تمجید از شاه، تبلیغات مربوط به برنامه نوسازی در دوران شاه، وطن‏پرستی، ارزیابی نکات مثبت حکومت، پیامهای ملی‏گرایانه از این دست پیامهاست. 9

با توجه به اینکه نخستین آگاهی تئوریک ایرانی از آموزه‏های غرب در دهه‏های پایانی قرن 19م ـ 13ه صورت می‏پذیرد و این معرفت از وسعت برخوردار نیست. از طرفی چون این نحوه از شناخت عمیق و جامع نمی‏باشد، می‏توان نتیجه گرفت که عکس‏العمل ایرانیان بیشتر جنبه احساسی و صوری داشته و از سر انفعال و رعب در مقابل هیمنه تکنیکی دنیای غرب صورت پذیرفته است. این دسته از تلاشها عمدتا واکنشی در مقابل قدرت «دیگری» است.

نجف دریابندری در مورد شناخت ایرانیان این دوره از فرهنگ غرب به نکته قابل تأملی اشاره می‏کند. او در مورد تقی ارانی می‏گوید بیشتر دربند آراء کلاسیک غرب قرون 18م و 19م است. حال آنکه این وصف حال همه متجددان قرن بیستم است. به همین نسبت، متجددان قرن 19م نیز حداقل به مدت یک سده دچار عقب‏ماندگی فرهنگی‏اند.

... این عقب‏ماندگی فرهنگی منحصر به ادبیات هم نیست. آدم برجسته‏ای مثل دکتر تقی ارانی، که مدیر همان مجله دنیا بود، کتاب پسیکولوژی‏اش را از روی متون و منابع قرن نوزدهمی نوشته. در حالی که در اوائل قرن بیستم روانشناسی در اروپا و آمریکا به کلی متحول شده بود. از یک طرف بعد از انتشار کارهای ویلیام جیمز دیگر بحث روان از روانشناسی حذف شده بود، از طرف دیگر فروید و یونگ موضوع ضمیر ناخودآگاه فردی و قومی را مطرح کرده بودند. از این تحولها هیچ اثری در کتاب ارانی نمی‏بینیم. همه اینها نشان می‏دهد که وقتی فضای فرهنگی یک جامعه بسته باشد، حتی آدمهای برگزیده و برجسته هم کم یا بیش در همان فضا زندگی می‏کنند و حتی این فضا را با خودشان به سرزمینهای دیگر هم می‏برند. 10

این مسئله در مورد کتاب کاظم‏زاده ‏ایرانشهر در باب همین موضوع یعنی کتابش با عنوان اصول اساسی روانشناسی نیز صادق است. موضوع فوق در حیطه‏های مختلف فعالیتهای فرهنگی متجددان وقت قابل پیگیری است. و اما تأثیرپذیرفتگان از غرب در حیطه عمل خود به چند گروه تقسیم می‏گردند. در پاسخ به عقب‏ماندگی ایران، برخی به فرهنگ اشاره دارند و توجه به آن را بر عرصه سیاست مقدم می‏دارند. در واقع، معتقدند هرگونه تحول سیاسی، بر بستر تغییرات فرهنگی تحقق می‏یابد؛ و برخی دیگر به بسترسازی سیاسی و تقدم آن بر حیطه فرهنگ پای می‏فشارند. البته نسل متجددان دهه ابتدای حکومت رضاشاه بسیار محافظه‏کار و غیرانقلابی بودند و بیشتر به نوسازی فرهنگی به جهت رفع عقب‏ماندگی ایران توجه داشتند. به همین دلیل، فعالیت آنها عمدتا به تلاش در حیطه ادبیات و تاریخ خلاصه می‏شود. دهخدا، جمالزاده، محمدعلی فروغی، محمود افشار و ملک‏الشعرای بهار از سرآمدان این گروه، با عنایت به تز مصلح دیکتاتور شرقی، در پی ساماندهی فرهنگ و، بیشتر، از رهگذر تعلیمات عمومی هستند. گرچه قبل‏تر از آنها از قبیل سپهسالار بیشتر به نوسازی سازمانی، اداری و نظامی، که می‏توان از آن به نوسازی سیاسی یاد کرد، توجه داشتند. تجددگرایان یاد شده اصلاح در ساختار ادبی جامعه ایرانی را شرط توسعه ایران می‏دانستند، موضوعی که بعدها به نوسازی فرهنگی و ادبی تعبیر شد. نوگرایان ادبی این دوره، که مدرن‏سازی عرصه ادبیات وجهه همت آنها بود، دنباله روان نسل اول خود از قبیل زین‏العابدین مراغه‏ای و طالبوف بودند. 11
با مروری برنقش متجددان معاصر ایران در عرصه مناسبات سیاسی ـ اجتماعی و همچنین آراء آنان متوجه می‏شویم که ایشان در وهله اول بیشتر متوجه ادبیات می‏شوند. در واقع، مدرنیسم در وهله اول خود را در ادبیات نشان می‏دهد. دلیل این امر بسیار مهم است. اولین دلیلی که در این زمینه به نظر می‏رسد نقش شرق‏شناسان در پیگیری ادب و تمدن ایرانی است که بعدها این تلاش از سوی شاگردان وطنی آنها دنبال می‏شود. شاید دلیل دیگر آن باشد که مدرنیستها عمدتا از طبقه ادبا برخاسته بودند و آنان نیز، متناسب با فعالیتهای حرفه‏ای خود، مدرنیسم را در عرصه ادب وارد ساختند. دلیل دیگر می‏تواند توجه به ادب ایرانی در قالب گفتمان ملی‏گرایی به عنوان مؤلفه مهم تجدد ایران باشد. متجددان ناچار بودند زبان خود را با زبان توده‏ها نزدیک سازند. از طرفی این ملی‏گرایی با غربی‏مآبی برخی از روشنفکران وقت در تضاد بود. غربی‏مآبان در پی حذف سابقه ادبی و فرهنگی و تاریخی ایرانی بودند. برای مقابله جدی با این طیف توجه به ادب و تاریخ ایران ضرورت داشت.

تحول ادبی بیشتر از هر چیز در ابتدا خود را در ساحت خط و زبان و پیرایش خط و زبان فارسی از لغات عرب نشان می‏دهد، ماجرایی که از اواسط قاجاریه آغاز شد و در دوره پهلوی اول به اوج خود رسید. آخوندزاده سردمدار فکر تغییر و اصلاح خط در جوامع اسلامی و از جمله ایران بود. او در بخشی از رساله الفبای جدید و مکتوبات پس از بحث مفصلی، علت خرابی ایران را در رسم‏الخط آن می‏داند و راه‏حل آن را چنین برمی‏شمارد:

باید الفبای قدیم و الفبای جدید ایجاد نمود که در اندک مدت تحصیل سواد بر همه کس میسر شود و مثل دولت پروس برعهده جماعات فرض حتمی باید کرد که مکتبخانه‏ها داشته باشند و اطفال را از نه سالگی تا پانزده سالگی به غیر از خواندن و نوشتن به هیچ کار مشغول نسازند. 12

او در جواب اینکه الفبای جدید را چطور باید ایجاد کرد؟ می‏نویسد:
باید حروفات صامته را کلاً منفصله نمود وحروفات مصوته را، یعنی اعراب را، کلاً داخل آنها کرد و نقاط را کلاً از حروف باید انداخت و قرائت و کتابت را از طرف چپ به طرف راست وضع باید ساخت، مانند الفباهای اهل یوروپا. 13

شاهزاده جلال‏الدین میرزا نیز از جمله پیشگامان امر پیرایش زبان فارسی است. او نیز از طرفداران فارسی سره و استفاده نکردن از واژگان مشترک عربی ـ فارسی است. نوشته‏هایش نشان‏دهنده آن است که این رویکرد در او، بیشتر، از نفرت دینی سرچشمه می‏گیرد.

بنیاد تجدد ادبی، در چند دهه قبل، از سوی میرزا ملکم‏خان، میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا آقاخان کرمانی، زین‏العابدین مراغه‏ای گذاشته شده بود. این دسته از تجددگرایان در کشاکش تحولات فرهنگی و اجتماعی و در اثر تماس با افکار جدید، سبک جدیدی را خلق کردند و سعی نمودند به گونه‏ای دیگر به بیان احساسات و افکار خود بپردازند. در واقع، همان‏گونه که آمد، ادبیات آنان را در نقش‏آفرینی تحولات سیاسی و اجتماعی مدد می‏رساند، به این صورت که آنان سنت شعر و ادب پیشین ایران را نقد می‏کنند و در پی نظمی جدید نحله تجدد ادبی را می‏آفرینند.

ملکم خان در متنی با عنوان «سیاحی گوید» شعر فارسی را لغو و بیهوده و مسخره می‏داند. 14 در آن نوشتار او از قول «جوان هرزه درا» معتقد است اصلاً آنچه شاعران می‏گویند قابل فهم و درک نیست و از سویی سنت شعری هزارساله ایران را زیر سؤال می‏برد. آخوندزاده، آنجا که از ادبیات فارسی بحث می‏کند، شعر فارسی گذشته ایران را نقد می‏کند. از شعرایی چون قاآنی خرده می‏گیرد و اشعار آنها را «آغشته به تملقات بی‏اندازه، اغراقات و مبالغات و الفاظ بی‏معنی و تشبیهات غیرطبیعی» می‏داند. 15 او ایده‏آل خود را رسومات و قواعد حاکم بر ادبیات اروپا می‏داند. مطلوب میرزا آقاخان کرمانی نیز ادب اروپایی است. او شعر اروپایی را باعث تنویر افکار و ضدیت با خرافات می‏داند. نهایت آمال تجددگرایان از بین بردن رذایل اخلاقی و اجتماعی وقت و بنیاد نهادن مناسبات جدید در عرصه اخلاق فردی و اجتماعی است. و چون از نظر آنان بخشی از این رذائل در ادبیات و، به ویژه، شعر سنتی نهفته است، پس شعر و شاعری نیز باید متحول گردد. لذا این گروه تعریف خاصی از شعر زمان خود می‏دهد و، به علاوه درصدد برمی‏آید هم به لحاظ ساختاری، هم در اوزان و قوافی و واژگان و هم به لحاظ مضمون و محتوی آن را تغییر دهد و سبک جدیدی پدید آورد. نقطه اوج این روند به سالهای پایانی جنگ جهانی اول تا ابتدای حکومت سردار سپه برمی‏گردد، دوره هفت ساله‏ای که به دوره بیداری شاعران نام گرفته است. شعرای وقت، با الهام از شعر مدرن فرانسه و اشعار انقلابی ترک که به شعر عامیانه معروف است، سبک جدید را پی می‏ریزند.

علی‏اکبر دهخدا، سید اشرف‏الدین نسیم شمال، عارف قزوینی، میرزاده عشقی، ابوالقاسم لاهوتی و، در پایان، نیما نسل دوم این گروه و با همین رویکردند. و اما در سایر عرصه‏ها چون نثر و تاریخنویسی نیز این تحول را شاهدیم که در بخشهای دیگر به آنها پرداخته‏ایم. در عرصه تحول ادبی استراتژیهای مختلفی ارائه می‏گردد. برخی به تغییرات و تحولات تدریجی اعتقاد دارند، برخی دیگر به نفی سابقه ادبی ایران اشاره دارند و البته گروهی دیگر همچنان به سنت چسبیده‏اند؛ ولی طرفداران تجدیدنظر در طرز و رویه ادبیات ایران تغییرات ادبی را سبب‏ساز توسعه و نوسازی ایران می‏دانند.

تجدد ادبی، در این میان، از طرفداران بیشتری برخوردار بود. ولی کم و کیف این تجدد مورد مناقشه بود. برخی به تغییرات سریع نظر داشتند و جمعی دیگر مشی محتاطانه‏ای را در این راستا در پیش گرفته بودند. پیکار نو و کهنه در این دوره، واژه‏هایی رایج در این دوره بود که این دو گروه را در مقابل هم قرار داده بود. تقی رفعت سردبیر روزنامه تجدد و ملک‏الشعرای بهار این دو جریان را نمایندگی می‏کردند. طرفداران روشهای محتاطانه گرچه به تحول ادبی می‏اندیشیدند، با این حال نمی‏خواستند از سنن قدیمی ادبی تخلف نمایند. آنها برخلاف طرفداران تغییرات سریع و بنیادی، که به سبک و شکل و زبان شعر توجه داشتند، در پی به کارگیری محتوا و معانی نو در سنت شعری و نثری بودند. بهار، پیشتاز جریان محافظه‏کار، در پی تلفیق قالب قدیمی قصیده و بیان نو و تجددگرایانه و، از همه مهم‏تر همه‏فهم در خدمت به آرمانهای اجتماعی و سیاسی بود. او، در عین حال، بسان سایر متجددان دخل و تصرفاتی را در قالبهای گذشته صورت داد.

مجله دانشکده ارگان انجمن ادبی دانشکده به سرپرستی ملک‏الشعرای بهار در تعقیب همین راهبرد در سال 1297ه . ش منتشر شد. مسئول تهیه مقالات، تصحیح و طبع آنها، سعید نفیسی بود. در اولین شماره آن که سعید نفیسی، رشید کرمانشاهی (: رشیدیاسمی بعدی)، عباس آشتیانی (عباس اقبال‏ آشتیانی بعدی) مقالاتی داشتند. ملک‏الشعرا خط‏مشی مجله را در همین راستا چنین بیان می‏کند: «مجله برای ترویج روح ادبی و تعیین خط‏مشی جدیدی در ادبیات ایران ایجاد می‏شود. این مجله را دانشکده اداره می‏کند؛ حالا چه ضرر دارد که شما دانشکده را هم بشناسید؟» 16

با این حال، مشی این مجله مورد انتقاد جریان تندرو بود. مرام انجمن «ترویج معانی جدید در لباس شعر و نثر قدیم و شناساندن موازین فصاحت و حدود انقلاب ادبی و لزوم احترام آثار فصحای متقدم و ضرورت اقتباس محاسن نثر اروپایی بود.» 17 بهار غزلی که یکی از اعضای انجمن دانشکده به استقبال سعدی سرود در روزنامه زبان آزاد انتشار داد، بهانه‏ای در دست طرف مقابل شد و تقی رفعت با درج مقاله‏ای به امضای مستعار «بیزبان» و زیر عنوان «مستحدثات ادبی» به شوخی مطالبی نوشت و در پایان آن اضافه کرد. «عزیز من، کلاه سرخ ویکتور هوگو را در سر قاموس دانشکده مجوی! طوفانی در ته دوات نوجوانان تهران برنخاسته است.» با آنکه دانشکده در مقابل این عکس‏العمل تسلیم شد، دیری نپایید که مقاله‏ای با عنوان «مکتب سعدی» در روزنامه زبان آزاد به مقام سعدی تاخت و بدین صورت آتش را برافروخت. او تعالیم شیخ سعدی را پدیدآورنده بدبختی ملی دانست. ادبای وقت در مقابل این ادعا مواضع سختی گرفتند. در مقابل، نشریه کاوه نیز به نقد جریان تجدد ادبی اقدام کرد. 18 پرونده این ماجرا تا مدتها بعد با جبهه‏گیری دو طرف ادامه داشت. متجددین افراطی مواضعی از سر سلب و نقد در پیش گرفته بودند و موضعی تهاجمی داشتند و، در نقطه مقابل، بهار و دوستانش با ارائه اشعاری درخور و تا حدودی در کنار شعرای سنتی به دفاع از موضع سنت اقدام نمودند.

افراط در عرصه اصلاح زبان و فرهنگ ایرانی به منظور پالایش زبان فارسی از سوی متجددین افراطی به تغییراتی در زبان فارسی انجامید که اوج آن را در زبان پاک احمد کسروی مشاهده می‏کنیم. 19

کسروی در بخشهایی از پیشگفتار زبان پاک در این باره نوشت:
راست گردانیدن زبان فارسی و پیراستن آن از آکها 20 یکی از خواسته‏های ما بوده که از سال 1312ه . ش که به پراکندن مهنامه پیمان برخاسته‏ایم به آن نیز کوشیده‏ایم؛ بدینسان که از یک سو گفتارها درباره آکهای آن زبان نوشته و آنها را باز نموده و راه چاره‏اش نیز نشان داده‏ایم و از یک سو با برگزیدن واژه‏های فارسی یا گزاردن واژه‏های نوینی و یا از راههای دیگری به آراستن زبان و درست گردانیدن آن کوشیده‏ایم، چنانکه امروز زبانی را که می‏داریم و «پاکزبان» می‏نامیم با زبانی که می‏بود جداییها پیدا کرده. و این است همه سخنانی را که تاکنون درباره زبان گفته‏ایم. 21

جمالزاده نیز در همین زمینه به جهل مردم و موانع ترقی ایران اشاره می‏کند و ضرورت نوسازی ادبی ایران را به عنوان عامل زمینه‏ساز پیشرفت کشور تعمیق می‏بخشد.

تجددگرایان، تعلیم و تربیت عمومی و البته سکولار را در ذیل تحولات فرهنگی و معرفتی جامعه وقت تعریف می‏کنند که به عنوان اولین قدم در راستای نوسازی ایران قلمداد می‏گردد. تقی‏زاده رمز اصلاح کشور را در پذیرش ضعف عمومی و عقب‏ماندگی ما و از سوی دیگر مقابله با ناامیدی و شور و اشتیاق برای جبران آن می‏داند. او شناخت تاریخ ایران و معرفت پرفراز و نشیبهای آن در طول تاریخ را رمز بیداری ایرانی و پیشفرض عمل به سمت اصلاحات می‏داند. او خطر را نه از ناحیه انگلیس و روس بلکه از داخل‏می‏داند و آن آفت داخلی عدم تعلیم و تربیت عمومی است که خود به حفظ روح ایرانی منجر می‏شود. 22 وی حفظ وحدت ملی ایران و حفظ زبان ملی ایران یعنی فارسی از فساد را از جمله عوامل مستحدثه اصلاحات در ایران می‏داند.

این موضوع در دهه دوم حکومت رضاشاه، که از هر حیث قدرتمندتر از دهه اول بود، مورد توجه جدی قرار گرفت، سالهایی که نظام سیاسی وی ثبات یافته و دستگاه سیاسی را برای اقدامات فرهنگی مبسوط الید ساخته بود. از این رو، نظام حاکم وقت در این راستا می‏توانست دست به نهادسازی زده مطلوب خویش را سازمان دهد. علاوه بر تأسیس دانشگاه تهران در سال 1313 و سایر نهادهای فرهنگی ـ اجتماعی این دوره که خود جای بحث دارد، تشکیل فرهنگستان در ادامه برنامه‏ریزیهای تجددگرایان آن عصر و سر و سامان دادن به مسئله زبان در اولویت قرار می‏گیرد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. استبداد منور، استبداد مترقی، دیکتاتوری مصلح و مرد آهنین ترجمه استبداد منورالفکرانه یا استبداد آگاه ولتر در نزد متجددان این دوره است.
2. محمود افشار بعد از فرار شاه و مرگ او و، در عین حال، در فضای نقد حکومت او در مقاله‏ای با عنوان «اختناق بیست ساله و افراط در آزادی» به دیکتاتوری شاه انتقاد می‏کند. وی انتقاد از سیاستهای شاه و استبداد او را وظیفه «جریده‏نگاری» خود می‏داند؛ و نیز، برای آنکه مواضع قبل خود را زیر پا نگذاشته باشد، پاره‏ای از اعمال رژیم از جمله کشف حجاب، وحدت لباس مردان، اصلاح ظاهری شهرها و... را تأیید می‏نماید. نک: آینده، س 3، ش 1 (25، مهرماه 1323، ص 3). سایر متجددانی که به نظریه‏سازی در باب استبداد منور پرداختند نیز با قدرت گرفتن شاه از نظر خود عدول کردند.
3. ایرانشهر، س 1، ش 2، 15 ژوئن 1923، صص 315 و 314.
4. ایرانشهر، س 3، ش 1 و 2، یکم دی 1293، ص 41.
5. داریوش آشوری. ما و مدرنیت. تهران، طه، 1377. ص 171.
6. موسی غنی‏نژاد. تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر. تهران، نشر مرکز، 1377. ص 14.
7. آرتور اپهام پوپ Arthur uphom pope در سال 1304ه . ش با سمت کارشناس و رایزن مؤسسه هنری شیکاگو وارد ایران شد. اقدامات او کمک بسیاری به استقرار پایه‏های فرهنگی سلطنت رضاشاه کرد. او تا اواخر دهه سی شمسی همچنان به عنوان شخصیتی فرهنگی در عرصه هنر و میراث فرهنگی ایران مطرح بود. انتشار کتاب بررسی هنر ایران در شش جلد، که به سال 1317ه . ش چاپ شد، کمک شایانی به ماندگاری این وجه از شخصیت او کرد. رفت و آمدهای متناوب او به ایران و تلاش وی در معرفی هنر ایرانی، پوپ را، بیش از پیش، به محمدرضا پهلوی نزدیک کرد تا جایی که نشان تاج و نشان همایون و نشان علمی درجه یک به او داده شد و دانشگاه تهران نیز دکترای افتخاری به او بخشید.
از اقدامات مهم او می‏توان به برپایی سه کنگره جهانی هنر و باستان‏شناسی اشاره کرد. کوششهای او به ظاهر صرف شناسایی و شناساندن هنر و میراث فرهنگی ایران شد. به همین دلیل بین ایرانیان به عنوان چهره‏ای فرهنگی و خدوم شناخته شد و از وجهه خوبی برخوردار گردید؛ خاصه آنکه در سالهای پایانی عمر از محمدرضاشاه خواست جسدش در حاشیه زاینده‏رود اصفهان دفن گردد و شاه نیز در سال 1348ه . ش دستور داد او در آنجا به خاک سپرده شود.
اخیرا محمدقلی مجد، پژوهشگر مقیم آمریکا، کتابی با عنوان غارت بزرگ آمریکایی آثار باستانی ایران در سالهای 1925 ـ 1941 منتشر کرده است. او در این رساله اثبات می‏کند که با ورود پوپ به ایران سرمایه‏گذاری آمریکا در میراث فرهنگی ایران آغاز می‏شود و پوپ با هزینه سرمایه‏ای اندک با همکاری محمدعلی فروغی و فرزندش مهندس محسن فروغی اشیائی به ارزش صدها میلیون دلار را سرقت و به آمریکا صادر می‏کند. او، بر اساس اطلاعاتی بر پایه اسناد علنی شده بایگانی وزارت امور خارجه آمریکا ثابت می‏کند که پوپ چگونه در بین سالهای 1310ه . ش تا 1314ه . ش اشیائی را از تخت‏جمشید به آمریکا می‏فرستاد. همچنین از سرقت عتیقه‏جات از امامزاده‏ها و مساجد ایران و فروش آنها به موزه‏های آمریکایی از سوی وی پرده برمی دارد. برگرفته از: فصلنامه مطالعات تاریخی، س 1، ش 3، تابستان 1383.
8. هرتسفلد Ernest Hertzfeld (1879ـ1947م) خاورشناس و ایران‏شناس آلمانی، متخصص باستانشناسی کشورهای خاورمیانه، اطلاعات زیادی درباره خطوط و زبانهای خاور نزدیک از قبیل سومری قدیم، میخی، آکدی، فارسی باستان، پهلوی، کوفی، عربی و فارسی به دست آورد.
در بیست و چهارسالگی به خاور نزدیک سفر کرد و به کار باستانشناسی پرداخت. از آشور (بین‏النهرین) بازدید کرد و پاسارگاد و پرسپولیس (تخت‏جمشید) را از نزدیک دید. برای اولین بار با روش علمی به مطالعه تخت‏جمشید پرداخت و الواح عیلامی فراوانی در آن پیدا کرد. در 1931م نخستین حفاری علمی خود را در پرسپولیس و محوطه اطراف آن مانند نقش رستم، تخت رستم و استخر انجام داد.
وی کتب و مقالات و رساله‏های مختلفی درباره تاریخ و زبان و ادیان ایران و کلده و عیلام و اسلام به جای گذاشت که بخشی از آنها از این قبیل‏اند: متن و ترجمه کتیبه پهلوی، زرتشت و دنیای عهد او، تاریخ ایران بر بنیاد شاهنشاهی، تاریخ باستان‏شناسی ایران. (برگرفته از هوشنگ اتحاد. پژوهشگران معاصر ایران. تهران، فرهنگ معاصر، 1378. ج 1، صص 115 و 116).
9. نک به: Sanith. K. Farsoun and Mehrdad Mashayekhi, Ibid, p. 187.
10. تقی آزاد ارمکی. اندیشه نوسازی در ایران. تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1379. ص 82. به نقل از: نجف دریابندری. یک گفت و گو، ناصر حریری با نجف دریابندری. تهران، نشر کارنامه، 1376. ص 42.
11. نک: تقی آزاد ارمکی، همان.
12. میرزا فتحعلی آخوندزاده. مقالات. گردآوری باقر مؤمنی. تهران، آوا، 1351. ص 189.
13. همان، ص 190.
14. یحیی آرین‏پور. از صبا تا نیما. تهران، نشر زوار، 1372. ج 1، صص 320 و 322.
15. فتحعلی آخوندزاده. مقالات فارسی. به کوشش حمید محمدزاده. ویراسته ح. صدیق. تهران، نگاه، 1355. صص 32-48.
16. دانشکده، 1297ه . ش، ص 12.
17. یحیی آرین‏پور. از صبا تا نیما. تهران، زوار، 1372. ج 2، ص 436 .
18. برای بررسی روند اقدامات ر.ک: یحیی آرین‏پور، همان، ص 437 به بعد.
19. در بخشهای دیگر آن را بررسی خواهیم کرد.
20. کسروی «آک» را به معنای عیب آورده است.
21. احمد کسروی. زبان پاک. تهران، کوشا مرکزی با هماد آزادگان، 1332. پیشگفتار.
22. کاوه، ورقه فوق‏العاده، 30 مارس 1922.
https://iichs.ir/vdcd2k0x6yt0s.a2y.html

پایان عصر محافظه‌کاری پهلوی دوم در برابر روحانیت

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

گفتمان سیاسی و ارتباط آن با فرهنگ، ادبیات و نهادهای فرهنگی عصر پهلوی