همانگونه که امام حسین (ع) اصلاح حکومت یزید را تنها با انقلاب و تلاش برای سرنگونی آن امکانپذیر می‌دانستند امام(ره) نیز باور داشتند تنها راه سرنگونی حکومت ظلم و جور پهلوی انقلاب سیاسی است.
عاشورا برای ایرانیان به مثابه مراسمی مذهبی پیشینه‌ای تاریخی و طولانی دارد. اما نگاه به عاشورا به عنوان رویدادی که دارای ابعاد سیاسی و اجتماعی است در نیم قرن گذشته اهمیت خود را از دست داده بود. حضور امام خمینی در جایگاه رهبری مبارزات انقلاب اسلامی زمینه بازگشت فرهنگ عاشورا به جایگاه اصلی خود یعنی توجه به ابعاد سیاسی آن را فراهم ساخت.فرهنگ عاشورایی که در اندیشه امام خمینی جایگاهی بی‌بدیل داشت.
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در نیمه دوم قرن بیستم برای بسیاری از تحلیلگران غیرقابل باور بود. در این میان بیش از هر چیز ماهیت انقلاب موجبات شگفتی ناظران و اندیشمندان غربی و حتی شرقی را فراهم کرده بود. انقلابی با ماهیت دینی که در آن اسلام توانسته بود در قامت یک ایدئولوژی تمام عیار انقلابی میان اقشار و طبقات اجتماعی گوناگون حاضر در انقلاب ائتلافی گسترده ایجاد کند. اگرچه عامل اصلی در پیوند میان گروههای مختلف انقلابیون رهبری امام خمینی(ره) بود اما ایشان و دیگر همراهان او با اتکا به آموزه‌های اسلامی و به‌ویژه عناصر و مولفه‌های اصلی فرهنگ عاشورا که از قرنها پیش در ذهن ایرانیان ریشه دوانیده بود توانستند این وحدت و اتحاد را ایجاد کنند.
در واقع قیام امام حسین (ع) و عاشورایی که صدها سال تنها به عنوان یک مراسم آیینی برای شیعیان اهمیت داشت در دهه‌های منتهی به انقلاب به عاملی در جهت تقویت ایدئولوژی انقلابی تبدیل شد. این مهم برخاسته از زوایای کاملا سیاسی عاشورا بود که پیش از این غالباً نادیده گرفته شده اما در سالهای منتهی به پیروزی انقلاب در ادبیات رهبران انقلابی جایگاهی مستحکم یافت. امام خمینی به عنوان رهبر مسلم انقلاب، انقلاب اسلامی را پرتوی از عاشورا و انقلاب عظیم امام حسین(ع) معرفی می‌کردند و چهره‌های دیگری همچون دکتر شریعتی و شهید مطهری نیز در تقویت ابعاد سیاسی عاشورا و کمک گرفتن از آن در بسیج مردمی و پیروزی انقلاب نقش اساسی داشتند.
دکتر شریعتیبا تبیین مفاهیمی همچون شهادت و ارائه قرائتی نو از این مفهوم، انقلاب حسینی را انقلابی ادامه‌دار توصیف کرد و شهید مطهری نیز در تلاش برای تغییر بینش و نگاه عمومی به قیام عاشورا تلاش داشت تا ماهیت غیرسیاسی عاشورا را بزداید. در این میانغلبه گفتمان اسلام انقلابی وماهیت سیاسی و انقلابیعاشورا جایگاهی اساسی در اندیشه امام(ره) داشت. موضوعی که متاثر از نگاه عمیق امام خمینی(ره) به ارزشهای فرهنگی‌ای بود که عاشورا برای نسلهای بعد باقی گذاشت. ارزشهایی همچون ایستادگی در برابر حکومت جور، تلاش برای برپایی حکومت عدل اسلامی و آزادگی عاملی شد تا ادبیات عاشورایی جایگاهی محکم در بیانات رهبران انقلاب و نقشی بی‌بدیل در پیروزی انقلاب اسلامی داشته باشد.
ایستادگی در برابر حکومت جور
از جمله مهمترین اهداف قیام امام حسین (ع) که به‌عنوان یکی از مولفه‌های اصلی فرهنگ عاشورا نیز از آن یاد می‌شود ایستادگی در برابر حکومت جور و ظلم است. حکومت یزید به عنوان مثالی روشن از حکومت فاسد در آن زمان شناخته می‌شد. این درست همان شرایطی بود که در دوران حکومت پهلوی بر کشور حاکم بود. به همین دلیل امام خمینی در سخنرانیهای متعدد شرایط حکومت یزید را به صورت مستقیم و غیرمستقیم با دوران حال مقایسه می‌کردند. این مساله تلاش برای تغییر محتوای عاشورا و بازگرداندن آن به مفهوم اصلی و سیاسی آن بود. عاشورا در مفهوم سنتی که تنها مراسمی برای ادای احترام به امام حسین (ع) و یارانشان بود از دهه 1340 به این سو تغییری اساسی یافت و نگاه مردم بیش از هر چیز به زوایای سیاسی قیام امام حسین (ع) معطوف گردید تا جایی که روایت «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» به اصلی آشنا در اذهان عمومی تبدیل شد. از آن پس جبهه حق و باطل مجدداً در ذهن مردم تداعی شد. جبهه‌ای که در یک سر آن شاه به عنوان مظهر شرک و باطلقرار داشت و در سوی دیگر آن امام خمینیبه عنوان رهبر جامعه-اسلامی و انقلابیونی که جبهه حق را تشکیل می‌دادند. این دوگانه با بیانات امام(ره) و تاثیرپذیری عمیق ایشان از فرهنگ عاشورا در سالهای منتهی به انقلاب به صورت مداوم تقویت می‌گردید:
«از حضرت سیدالشهداء -سلام الله علیه– خطبه‌ای نقل شده است که در آن خطبه علت قیام خودشان را بر ضد حکومت وقت ذکر فرموده‌اند و آن، این است که فرموده‌اند خطاب به مردم که پیغمبر اکرم فرموده است که کسی که ببیند یک سلطان جائری حلال می‌شمرد محرمات الله را.... و مخالف سنت رسول الله عمل می‌کند و عهد خدا را می‌شکند، اگر کسی دید یک سلطان جائری این کارها را می‌کند و مع ذلک ساکت شد و تغییر نداد با قول خودش با عمل خودش، خدای تبارک و تعالی حتم کرده است . . . که جای او را هم جای همان سلطان جائر در آخرت قرار بدهد.»1
حکومت یزید به عنوان مثالی روشن از حکومت فاسد در آن زمان شناخته می شد. این درست همان شرایطی بود که در دوران حکومت پهلوی بر کشور حاکم بود. به همین دلیل امام خمینی در سخنرانیهای متعدد شرایط حکومت یزید را به صورت مستقیم و غیرمستقیم با دوران حال مقایسه می کردند.
همانگونه که امام حسین (ع) اصلاح حکومت یزید را تنها با انقلاب و تلاش برای سرنگونی آن امکانپذیر می‌دانستند امام(ره) نیز باور داشتند تنها راه سرنگونی حکومت ظلم و جور پهلوی انقلاب سیاسی است.علاوه بر این ظلم ستیزی در بعد مبارزه با حکومت پهلوی به خارج از مرزها هم رسید تا جایی که استکبارستیزی و ایستادگی در برابر قدرتهای ظالم جهانی به ویژه امریکا و اسرائیل و همچنین حمایت از محرومان و ستمدیدگان جهان در برابر حکومت جور بارها از سوی ابشان مورد تاکید قرار گرفت.
تلاش برای برپایی حکومت اسلامی و اجرای فریضیه امر به معروف و نهی از منکر
اندیشه ایستادگی در برابر حکومت ظلم و جور و مهمتر از آن تشکیل حکومت اسلامی در زمان غیبت تا پیش از حضور امام خمینی (ره) اندیشه‌ای مهجور بود اما امام(ره) متاثر از فرهنگ عاشورایی و قیام امام حسین (ع) نه تنها بر لزوم ایستادگی در برابر حکومت ظلم تاکید کردند بلکه بر تلاش در برپایی حکومت اسلامی نیز اصرار داشتند. در واقع امام(ره) را باید در زمره فقهایی در نظر گرفت که به پیوند عمیق میان دین و سیاست باور داشتند. با این همه حکومت پهلوی چه در دوره پهلوی اول و چه در دوره پهلوی دوم تلاش داشت تا چهره سیاسی اسلام را به طور کامل پاک کرده و اسلام را از وجوه سیاسی خود تهی کند.
در این راه تلاشهای بسیاری برای سکولاریزه کردن جامعه ایرانی در دوران حکومت پهلوی انجام گرفت تا پیوند میان دین و سیاست قطع و دین به سطح موضوعی فردی و خصوصی و فاقد ابعاد و زوایای سیاسی و اجتماعی تنزل یابد.با این همه اما از نگاه امام(ره) میان دین و سیاست از همان زمان که پیامبر (ص) به تشکیل حکومت اقدام کردند، پیوندی محکم برقرار شد و امام حسین(ع) نیز با هدف برقراری حکومت اسلامی و عمل به معروف علیه یزید قیام کردند: «کوشش کنید احکام اسلام را هم عمل کنید و هم وادار کنید که دیگران عمل کنند. همانطوری که هر شخص و هر فردی موظف است که خودش را اصلاح کند، موظف است که دیگران را هم اصلاح کند. اصل امر به معروف و نهی از منکر برای همین است که جامعه را اصلاح کند.»2 پیوند میان دین و سیاست متاثر اندیشه‌های عاشورایی موجب شد امام(ره) همواره بر ضرورت تشکیل حکومت اسلامی اصرار داشته باشد.
شجاعت و آزادگی
امام خمینی همچنان که از همگان می‌خواستند شجاعانه در برابر حکومت استبدادی پهلوی بیاستند، خود نیز اینچنین بودند. از جمله پس از فاجعه حمله به فیضیه و در بیانیه‌ای که امام(ره) خطاب به حکومت و شخص شاه صادر کردند: «من اکنون قلب خود را برای سرنیزه‌های مأمورین شما حاضر کردم ولی برای قبول زورگوییها و خضوع در مقابل جبارهای شما حاضر نخواهم کرد. من به خواست خدا احکام خدا را در هر موقع مناسبی بیان خواهم کرد و تا قلم در دست دارم کارهای مخالف مصالح مملکت را برملا می‌کنم.»3
ایستادگی امام در برابر شاه و سازمان اطلاعات آن ساواک و تحمل سالها تبعید در خارج از کشور را تنها می-توان به دلیل شخصیت تربیتی و نظام ارزشی امام(ره) مورد ارزیابی قرار داد که کاملا متاثر از عمق باور ایشان به قیام عاشورا و اعتقاد به نحوه رهبری امام حسین (ع) در جریان عاشورا بوده است. در واقع در دوران انقلاب امام(ره) با به متن آوردن قیام عاشورا و تغییر نگاه مردم از مراسمی مذهبی به مراسمی عبادی- سیاسی که دارای سویه‌های فرهنگی و اجتماعی قوی است، تلاش کرد تا نگاه محافظه‌کارانه مردم و رهبران گروههای سیاسی مختلف را نسبت به مبارزه با حکومت و ایستادگی در برابر آن تغییر دهد.
نتیجه گیری
پیروزی انقلاب اسلامی را می‌توان به عوامل متعددی نسبت داد اما بدون شک در این میان نمی‌توان از فرهنگ عاشورایی نامی به میان نیاورد. رویدادی که با تلاش امام خمینی (ره) و برخی دیگر از رهبران انقلابی بار سیاسی خود را بازیافت و غلبه وجوه انقلابی و پویای آن بر وجوه سنتی و ایستایش توانست بسیج مردمی و در نهایت سرنگونی حکومت پهلوی را تسهیل کند. عاشورایی که امام خمینی به عنوان رهبر انقلاب به آن باوری عمیق داشت.
-------------------------------------------
1.روح الله موسوی خمینی، صحیفه نور؛ مجموعه رهنمودهای امام خمینی تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1364، جلد چهارم، ص 41.
2.همان، ص جلد 9، ص291.
3.صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی، تهران، چاپ پنجم، جلد اول، 1389، بیانیه 13/1/1342. https://iichs.ir/vdci.3apct1avybc2t.html
