روایت اسناد لانه جاسوسی از حضور مستشاری آمریکا در ایران

روابط ایران زمان پهلوی و آمریکا یکی از نزدیک‌ترین و استراتژیک‌ترین روابطی بود که ایالات متحده آمریکا با یکی از کشورهای خاورمیانه برقرار کرده و سعی نموده است تا از این روابط در جهت مقابله با نفوذ شوروی در سطح خاورمیانه و خلیج فارس و ایجاد جای پایی برای خود در این منطقه استفاده نماید. این روابط در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و نظامی و ... شکل گرفته بود و تا اواخر حکومت پهلوی ادامه داشت. در این مقاله سعی خواهد شد تا از لابه لای برخی اسناد و مکاتبات موجود به گوشه‌ای از روابط نظامی ایران و آمریکا در زمان پهلوی بپردازیم.

اهمیت ایران در سیاست خارجی و نظامی امریکا
ایران به عنوان کشوری استراتژیک و ژئوپلتیک در یک نقطه حساس جغرافیایی و در زمانی حساس‌تر – یعنی زمان جنگ سرد- مورد توجه و اقبال ایالات متحده آمریکا قرار گرفت. آمریکا با انجام کودتا بر علیه دولت ملی دکتر مصدق و کمک به استقرار مجدد حکومت استبدادی محمد رضاشاه پهلوی، به دنبال ایجاد و تقویت حکومتی قوی و مخالف کمونیسم و شوروی در مرزهای شمالی خلیج فارس برآمد تا مانع و سدی در مقابل نفوذ کمونیسم به سایر کشورهای این منطقه ایجاد کند. اما این مسئله تنها دلیل اهمیت ایران برای ایالات متحده امریکا نبود و اهمیت اصلی این کشور «به موقعیت مهم جغرافیایی آن، جایگـاهش در حکـم یـک تولیـدکننـده عمده نفت و کشوری دارای ذخایر گازی عظیم، و نقش نوظهور ایران در رهبری منطقه خلیج فارس به طور اخص و در منطقه به طور اعم» بود. به اعتقاد آمریکاییها، ایران زمان پهلوی «اساساً کشوری متمایل به غـرب بود، و ایـن تمایل ناشی از مقاومت سنتی ایران در برابر هژمونی شوروی(و قبل از آن روسیه) بوده اسـت. ایالات متحده آمریکا از زمان جنگ جهانی دوم به این سو تلاش کرده است با حمایت از ایران در ایجاد اقتصاد و ارتشی قوی- و در نتیجه با ثبات- این نقـش را تقویـت کنـد.»1

بنابراین هدف عمده ایالات متحده آمریکا از کمکهای نظامی و لجستیکی به ایران، ایجاد سدی در مرزهای جنوبی شوروی برای مقابله با نفوذ این کشور و گسترش کمونیسم به خاورمیانه و خلیج فارس بوده است. ایالات متحده آمریکا در راستای این هدف، به فروش انواع و اقسام تسلیحات مدرن و پیشرفته نظامی به ایران پرداخته و اقداماتی از قبیل: «مساعدت به ایران در پرورش توانایی استفاده و تعمیر و نگهداری سیستمهای تسلیحاتی کسب شده از ایالات متحده، مساعدت به ایران در توسعه نیروهای نظامی متعارف به منظور تضمین امنیت کشور، -که به نوبه خود به حفاظت از منافع آمریکا کمک خواهد کرد-، مساعدت به ایران در ایجاد و حفظ نیروهـای رزمـی و پـشتیبانی لجـستیک بـه منظـور برآوردن نیازهای پیش‌بینی شده، مساعدت به ایران در ایجاد و حفظ توان کافی و عملیاتی بسیج نیروها، حمایت از ایجاد و حفظ همکاریهای نزدیکتر منطقه‌ای به منظـور مقاومـت در برابـر نفوذ کمونیسم، تضمین دسترسی مستمر ایالات متحده و جهان آزاد به منابع نفت و گاز، تشویق مشارکت ایران در ترتیبات امنیتی جمعی طرفدار غرب و ... را انجام داده است.» 2 همچنین آمریکا پیش‌بینی می‌کرد که با اجرای برنامه‌های ذکرشده، سـاختار دفـاعی ایـران توانمنـد خواهد شد. این توانمندی نیز موجب حمایت از اهداف امنیتـی و منافع ملی ایالات متحده می‌شود. «با وجود این، به منظور جذب موثر و مدیریت سیستمهای پیچیده‌ای که ایران قصد اکتـسابش را دارد، بـه ارتقـای کنتـرل فرمانـدهی، عملیـات مـشترک، برنامه‌ریزی دراز مدت، و هماهنگیهای داخلی نیـاز اسـت. دولـت ایـران کـاملاً از مـشکلات موجود و بالقوه توانایی خود در جذب این سیستمها آگاه است. به همین سبب شـاه همکـاری نزدیکی با مستشاران ارشد نظامی، چـه ایرانـی و چـه غیرایرانـی، بـرای تـضمین ارتقـای ایـن تواناییها دارد.» 3

در واقع هدف آمریکا از این انتقال تسلیحات و فروش آن به کشورهایی نظیر ایران اعمال اراده و نفوذ خود بر آنها و ایجاد پایگاهی در سطح منطقه و جلوگیری از نفوذ و قدرت کمونیسم و شوروی در سطح منطقه خاورمیانه و خلیج فارس بوده است و اگر این اهداف نبود به هیچ وجه این کشور حاضر نبود حتی یک دلار جهت بهبود وضعیت ارتش ایران و ساختار نظامی و لجستیکی آن هزینه کند. این مسئله به خوبی در گزارش دیگری که در 5 شهریور 1354 توسط سفارت آمریکا به وزارت خارجه این کشور ارسال شده است نشان داده می‌شود. در این گزارش به مسئله انتقال تسلیحات امریکایی توسط ایران به برخی کشورهای دیگر منطقه – از قبیل اردن و پاکستان- اشاره شده و پیشنهاد شده است که ایالات متحده باید با ایجاد کنترلهای بیشتر در مورد کشورهای ثالث (کشورهایی که ایران به آنها سلاح می دهد) بر نفوذ و قدرت آمریکا در سطح منطقه بیفزاید.4

بالاترین نرخ رشد هزینه نظامی نیز در فاصلهِ سالهای 1974 و 1975 دیده می‌شود که بیش از 224 درصد افزایش داشته است.... همچنین، سهم دفاع در تولید ناخالص داخلی (از جمله نفت) از 1/ 8 درصد در سال 1973 به 1/14 درصد در سال 1978 افزایش داشته است.
مسئله فروش تسلیحات مدرن و پیشرفته نظامی به ایران تنها از بعد اهمیت ژئوپلتیک و استراتژیک ایران برای ایالات متحده مطرح نبوده، بلکه این مسئله از لحاظ اقتصادی نیز بازار بزرگ و سودمندی را برای کمپانیهای اسلحه سازی و مجتمع های نظامی – صنعتی آمریکا ایجاد می‌کرد و این کشور از راه فروش تسلیحات نظامی پیشرفته به ایران سالانه مبالغ هنگفتی را به‌دست می‌آورد.

آمریکا و فروش تسلیحات مدرن نظامی به ایران
در زمان پهلوی دوم انواع و اقسام تسلیحات مدرن و پیشرفته نظامی توسط ایالات متحده امریکا به ایران فروخته شد و بین سالهای 1349 تا 1354 تقریبا حدود 7 میلیارد دلار از منابع و ثروتهای ملی ایران صرف خرید تسلیحات نظامی گردید. طبق آمار دیگری، بین سالهای1970 تا 1978 میلادی -یعنی فقط در عرض 8 سال آخر سلطنت محمدرضا شاه- میزان خرید سلاح از آمریکا آنقدر سریع افزایش یافت که به رقم نجومی 19 میلیارد دلار بالغ شد.5 همچنین طبق آمار ارائه‌شده توسط وزارت دفاع آمریکا، مبلغ کل فروش جنگ‌افزارهای آمریکایی به ایران در فاصله‌ سالهای 1351 تا 1356 بالغ بر 4/14 میلیارد دلار برآورد شده است.6 به‌علاوه، حجم عظیمی از منابع مالی ایران نیز به مستشاران آمریکایی که برای آموزش ارتش ایران و چگونگی استفاده و تعمیر این تسلیحات به ایران آمدند، داده می‌شد. برای مثال شرکت سازنده جنگنده اف-14 ، به تنهایی 800 مستشار به ایران اعزام کرد و سالانه حجم عظیمی از منابع ملی به این مستشاران داده می‌شد.7 این مسئله تا جایی شدت پیدا کرد که ایران به مرکزی برای رقابت لابیها و شرکتهای اسلحه سازی تبدیل گردید و به گفته ژنرال ویلیامسون -رئیس هیأت مستشاران امریکایی مقیم ایران در دهه هفتاد میلادی-، «هر‌ هفته به طور متوسط‌ 35‌ نـماینده از کـمپانیهای مختلف سازنده و فروشندۀ اسلحه وارد تهران مـی‌شدند.»8

بدین ترتیب این مسئله به قدری گسترده بود که ایران به مشتری ویژه تسلیحات آمریکایی تبدیل گردید و به ایران تسلیحاتی فروخته می‌شد که به هیچ وجه به سایر کشورها داده نمی‌شد. مثلاً در زمان کارتر «هفت فروند رادار هشداردهنده‌ پرنده موسوم به «آواکس» به ایران فروخته شد که بهای آنها بالغ بر 1230 میلیون دلار می‌شد. این هواپیماها اساساً برای کشورهای عضو ناتو طراحی شده بود و ایران اولین کشور غیرعضو ناتو بود که اجازه‌ خرید این هواپیمای فوق‌پیشرفته را می‌یافت.»9

بنابراین طی «سالهای 1973 تا 1978 هزینه نظامی ایران از 145 میلیارد ریال در سال 1973 به 693 میلیارد ریال در سال 1978 افزایش یافت؛ موضوعی که نشان‌دهندهِ 37 درصد میانگین رشد سالانه طی این دوره بوده است. بالاترین نرخ رشد هزینه نظامی نیز در فاصلهِ سالهای 1974 و 1975 دیده می‌شود که بیش از 224 درصد افزایش داشته است.... همچنین، سهم دفاع در تولید ناخالص داخلی (از جمله نفت) از 1/ 8 درصد در سال 1973 به 1/14 درصد در سال 1978 افزایش داشته است.» 10

اما مسئله بسیار مهمی که در ارتباط با این حجم گسترده خریدهای تسلیحاتی وجود داشت، نظارت گسترده و همه جانبه محمدرضا شاه پهلوی بر فرآیند سفارش و خرید این تسلیحات بود. بنابراین بدون کسب اجازه و یا دستور از جانب وی، هیچگونه خرید تسلیحاتی انجام نمی‌گرفت. این مسئله توسط افراد مختلفی از قبیل فریدون جم -که یکی از نزدیک‌ترین افراد به دربار و خاندان سلطنتی پهلوی بوده است- مورد تاًیید قرار گرفته است و بنا به گفته وی «نه وزارت جنگ کنترلی داشت و نه ستاد بزرگ ارتش‌داران. اعلیحضرت بود و بانک مرکزی و ارتشبد طوفانیان و سفارت آمریکا. اصلا ارتش اطلاعی نداشت...»11

نتیجه گیری
روابط ایران و ایالات متحده امریکا در زمان پهلوی دوم و به‌خصوص از زمان وقوع کودتای 28 مرداد 1332 یکی از نزدیک‌ترین و استراتژیک‌ترین روابط آمریکا با یک کشور در حال توسعه بود. منشأ این روابط عمیق نیز در نیازهای دو طرف به یکدیگر بوده است. از یک طرف آمریکا به دنبال ایجاد پایگاهی در سطح منطقه مهم و حساس خاورمیانه و خلیج فارس برای جلوگیری از نفوذ کمونیسم و شوروی و تعمیق قدرت و نفوذ خود بود و از طرف دیگر نیز رژیم پهلوی و شخص محمدرضا شاه پهلوی به دنبال استفاده از قدرت امریکا برای افزایش نفوذ و قدرت خود در سطح منطقه و در داخل ایران برآمد. بنابراین روابط ایران و آمریکا در حوزه‌های مختلف از قبیل حوزه نظامی و تسلیحاتی پیشرفت بسیاری داشت. این مسئله تا جایی شدت گرفت که ایران به عنوان یکی از مهمترین خریداران تسلیحات نظامی امریکایی درآمد و حجم عظیمی از منابع و ثروتهای ملی این کشور صرف خرید تسلیحات مدرن امریکایی گردید. بنابراین فارغ از اهمیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک ایران برای ایالات متحده آمریکا، نباید از بازار سودآور ایران برای مجتمع‌های نظامی - صنعتی آمریکایی غافل شد و بدون تردید، دست و دل بازی رژیم پهلوی در پرداخت گسترده دلارهای نفتی، در ترغیب و تطمیع دولت و کمپانیهای ایالات متحده در فروش انواع و اقسام تسلیحات مدرن و پیشرفته به ایران بی تاثیر نبوده است.

محمدرضا پهلوی در بازدید از ادوات و وسایل نظامی. در تصویر حسن طوفانیان دیده می‌شود
شماره آرشیو: 498-136خ

پی نوشت:

1.اسناد لانه جاسوسی، سند شماره 123، به نقل از: اسناد لانه جاسوسی آمریکا، کتاب اول، چاپ دوم، بهار 1389، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ص 291.
2.اسناد لانه جاسوسی، سند شماره 123، همان، ص 292.
3.اسناد لانه جاسوسی، سند شماره 123، همان، ص 289.
4.اسناد لانه جاسوسی، سند شماره 117، همان، ص 282.
5.فریدون هویدا، سقوط شاه، تهران، انتشارات اطلاعات، 1365، ص 98.
6.حمیدرضا ملک محمدی، ژاندارم و ژنرال، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1385، ص 160.
7.آنتونی سمسون، بازار اسلحه، ترجمه‌: فضل‌ اللّه نیک آیین، تهران، امیر کبیر، 1357، ص ‌284.
8.باری روبین، جنگ قدرتها در ایـران، ترجمه: مـحمود مشرقی، چاپ اول، بی‌جا، انتشارات آشتیانی، 1363، ص 111.
9.ملک محمدی، همان، ص 167.
10.کامران مفید و محمدعلی خرمی، هزینه‌های نظامی ایران در دههِ 70 و 80، مجله نگین، دوره 2، شماره 8، بهار 1383، ص 43.
11.تحریر تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (مجموعه برنامه داستان انقلاب به روایت بی.بی.سی)، به کوشش علی باقی، قم، انتشارات تفکر ، 1373، صص 247 – 248. https://iichs.ir/vdcj.8exfuqeiasfzu.html

وقتی که مسیر مرجعیت در ایران تغییر کرد

مبنای تاریخی ـ فکری امام در مخالفت با لایحه دولت اسدالله علم

اولین لرزه‌های انقلاب اسلامی

مشارکت آری؛ ابزارانگاری خیر

چرا امام خمینی نوروز سال 42 را عزای ملی اعلام کرد؟

روایت اسناد لانه جاسوسی از حضور مستشاری آمریکا در ایران