چه کشورهایی به حکومت پهلوی سلاح می‌فروختند؟

یکی از راه‌هایی که قدرتهای جهانی همواره تلاش می‌کنند کشورهای جهان سوم را چپاول نمایند فروش تسلیحات نظامی به این کشورهاست. فروش تسلیحاتی که می‌تواند هزاران شغل ایجاد نماید و رشد اقتصادی این قدرتها را افزایش دهد. در واقع یکی از راه‌هایی که دولتها در این کشورها می‌توانند شعارهای اقتصادیشان را تحقق بخشند فروش تسلیحات به صورت گسترده است.

یکی از این قدرتها ایالات متحده است که این روزها کشورهای عربی حوزه خلیج فارس را از راه‌های مختلف تشویق به خرید سلاح می‌نماید. یکی از این راه‌ها امنیتی کردن منطقه خاورمیانه و به‌کارگیری استراتژی ایجاد ترس در میان کشورهای عرب خلیج فارس از طریق دشمن‌سازی است. آنها از این راه قراردادهای سنگین فروش تسلیحات را عملیاتی و منافع و مزایای اقتصادی بسیاری را نصیب بخشهای مختلف کشورشان می‌نمایند. با این حال طنز مطلب در این است که آنها روزی همین کار را با تهران انجام می‌دادند. یعنی ایران را به زرادخانه تسلیحات در منطقه بدل کرده بودند. در این میان البته قدرتهای بزرگ دیگر نظیر فرانسه، انگلستان و آلمان نیز از این بازار بی بهره نبودند. بر این اساس جستار زیر در پی واکاوی ابعاد مختلف این مسئله، به قراردادهای تسلیحاتی خواهد پرداخت که در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی با قدرتهای غربی منعقد شد.

آمریکا بزرگ‌ترین فروشنده سلاح به رژیم پهلوی
سیاستهای محمدرضا برای تبدیل شدن به برترین نیروی نظامی منطقه و تلاش برای ارضاء اشتهای سیری ناپذیر وی برای خرید سلاح از علل عمده وابستگی اقتصادی حکومت محمدرضا به آمریکا بود. این روند به شکل بی‌سابقه‌ای روند فزاینده داشت؛ به نحوی که در سالهای آخر عمر رژیم، ایران به زرادخانه سلاح در منطقه تبدیل شده بود. در حالی که در فاصله سالهای 1325 تا 1348 ایران حدود 1/5 میلیارد دلار تجهیزات نظامی از آمریکا خریداری کرده بود. این مقدار در فاصله سالهای 1349 تا 1354 به نزدیک 7 میلیارد دلار رسید.

در واقع در دهه 50 شاهد بیشترین خرید سلاح از سوی رژیم پهلوی بودیم. به تعبیر هوشنگ مهدوی، در حالی که در سال 1349 بودجه دفاعی ایران چیزی بالغ بر 844 میلیون دلار بود این رقم در سال 1356 به نزدیک 10 میلیارد دلار رسید. در بهمن 1350 یکی از بزرگترین معاملات تسلیحاتی میان تهران و واشنگتن به امضاء رسید. این سفارش چیزی بالغ بر 2 میلیارد دلار بود. این سفارش 300 هواپیمای شکاری بمب افکن، 500 هلیکوپتر مدل کبرا و 138 هواپیمای مدل اف 4 را در برگرفته بود. اما یکی از پرسر و صداترین قراردادهای تسلیحاتی میان ایران و آمریکا در سال 1353 منعقد شد که طی آن دولت آمریکا موظف شد 80 فروند هواپیمای اف 14 به ناوگان هوایی ایران تحویل دهد. نکته جالب در مورد این قرارداد این بود که ارتش آمریکا خود تازه سفارش این مدل هواپیما را داده بود. در سال 1356 دولت ایران اعلام کرد که قصد دارد حدود 70 هواپیمای اف 14 دیگر را خریداری کند.1

اما انتخاب جیمی کارتر به ریاست جمهوری آمریکا خرید تجهیزات نظامی تهران از واشنگتن را وارد فاز جدیدی کرد. بدین‌ترتیب کارتر بر خلاف شعارهای انتخاباتیش مبنی بر در اولویت قرار دادن حقوق بشر فروش سلاح به رژیم پهلوی را ادامه داد. در سال 1365 بعد از آن که محمدرضا، کارتر را متقاعد کرد که برای تقویت ارتش ایران نیاز به کمک آمریکاییهاست، رئیس جمهور آمریکا رضایت داد که در ازای تلاش محمدرضا پهلوی برای ثابت نگه داشتن قیمت نفت در اجلاس سران اوپک، 160 هواپیمای بمب افکن اف 16 به ایران فروخته شود.

در سال 1356 ایران بزرگترین بازار خرید سلاحهای آمریکایی بود. بنابر آمار ارائه شده توسط وزارت دفاع آمریکا، در فاصله سالهای 1351 تا 1356 چیزی نزدیک به 15 میلیارد دلار جنگ افزار آمریکایی به ایران فروخته شده بود. این قراردادها به نارضایتیهای اقتصادی دامن می‌زد؛ به ویژه که برای اجرایی کردن و برآورده ساختن نیازهای تکنولوژیک این قراردادها نیاز به حضور مستشاران آمریکایی بود و این مسئله نگرش و باور منفی مردم ایران به آمریکا و وابستگی محمدرضا به واشنگتن را بیش از پیش هویدا می‌ساخت. در واقع بنابر آمار چیزی قریب به 60 هزار مستشار آمریکایی در سال 1356 در ایران حضور داشتنند.2

قراردادهای تسلیحاتی با انگلستان
خریدهای تسلیحاتی شاه به ایالات متحده محدود نمی‌شد. در واقع عطش شاه برای خرید جنگ افزار آن قدر زیاد بود که آمریکا نیز نمی‌توانست به تنهایی جوابگوی نیازهای شاه باشد. البته چنین توانی تنها به دلیل افزایش قیمت نفت بود. در واقع شاه به جای تکیه بر درآمدهای نفتی برای توسعه زیرساختهای کشور، این ثروت هنگفت را صرف جاه‌طلبیهای شخصیش کرد. بر این اساس بود که در دهه 50 شاهد افزایش خرید جنگ افزار از متحدین غربی همچون انگلستان بودیم.

ایران در فاصله سالهای 1351 تا 1355 نزدیک به 800 تانک چیفتن(Chieftain) از انگلستان خریداری کرد. ارزش هر یک از این تانکها حدود 150 میلیون پوند بود. نکته جالب توجه در مورد این قرارداد این بود که انگلستان فروش این تانکها به لیبی و اسرائیل را ممنوع کرده بود. این تانکها اضافه بر 400 تانک اسکورپیون(Scorpion) و زره پوشهایی از نوع فوکس (Fux) بود که پیش از این از انگلستان خریداری شده بود.

از دیگر کشورهایی که در دوران سلطنت محمدرضا، ایران تجهیزات نظامی خود را خریداری می‌کرد ایتالیا بود. در اوایل دهه 1350 و با افزایش درآمد ایران از فروش نفت، تهران 25 هلیکوپتر نظامی از ایتالیا خریداری کرد. همچنین تهران سفارش خرید 25 هلیکوپتر سبک دیگر را به ایتالیا داد. در همین حال تهران 120 موشک ضدکشتی را خریداری و همچنین 8 رادار کنترل را دریافت کرد.
در این میان خریدهای شاه برای نیروی دریایی نیز قابل توجه است. در میان همین سالهای دهه 50 بود که ایران به دلیل خروج نیروهای انگلیسی از منطقه تصمیم گرفت نیروی دریایی خود را تجهیز کند. تهران سفارش خرید 4 کشتی جنگی را به انگلستان داد. در همین حال محمدرضا دستور خرید یک کشتی جنگی 2300 تنی را به نیروی دریایی داد. در سال 1351 دولت ایران اعلام کرد که قصد دارد نیروی دریایی را به هاورکرافت (Hovercraft) مجهز کند. بدین‌ترتیب 2 فروند هاورکرافت از انگلستان خریداری شد. خرید هاورکرافت از انگلستان تا سال 1357 که انقلاب اسلامی در ایران به پیروزی رسید به 14 عدد رسید. در همین سالها بود که موافقتنامه‌ای میان دو کشور برای ساخت مشترک موشکهای ضد تانک منعقد گردید.3

قراردادهای تسلیحاتی با فرانسه
فرانسه از دیگر کشورهای غربی بود که تهران بنای توسعه روابط با آن در دوران پهلوی را در سر می‌پروراند. در این میان با توجه به توان تکنولوژیک این کشور یکی از کشورهایی که ایران قصد داشت از آن برای افزایش توان نظامی خود استفاده کند فرانسه بود. این مهم زمانی قابل تحقق بود که مشاهده می‌شد فراز و نشیب در روابط دو کشور کم است و مناسبات میان تهران و پاریس با مشکل عدیده‌ای روبه‌رو نیست.

بر این اساس بود که در اواخر دهه 1340 شمسی و در دوران ریاست جمهوری ژنرال دوگل تهران 16 فروند هلیکوپتر ساخت فرانسه را خریداری کرد. همچنین تهران 2000 موشک ضد تانک را از فرانسه در فاصله سالهای 1343 تا 1346 خریداری کرد. بعدا در دهه 1350 تهران سفارش خرید 1000 موشک ضد تانک دیگر را نیز به فرانسه داد. در همین سالها بود که سفارش خرید برخی ادوات نظامی سبک و سنگین به فرانسه داده شد. تجهیزاتی همچون لوازم نقشه‌برداری، ضدهوایی و دوربینهای پیشرفته از جمله وسایلی بودند که توسط رژیم پهلوی خریداری شده و در اختیار نیروهای نظامی کشور قرار گرفت.4

قراردادهای تسلیحاتی با ایتالیا
از دیگر کشورهایی که در دوران سلطنت محمدرضا، ایران تجهیزات نظامی خود را خریداری می‌کرد ایتالیا بود. در اوایل دهه 1350 و با افزایش درآمد ایران از فروش نفت، تهران 25 هلیکوپتر نظامی را از ایتالیا خریداری کرد. همچنین تهران سفارش خرید 25 هلیکوپتر سبک دیگر را به ایتالیا داد. در همین حال تهران 120 موشک ضدکشتی را خریداری و همچنین 8 رادار کنترل را دریافت کرد.

در فاصله سالهای 1352 تا 1355 بود که تهران 20 فروند از هلیکوپترهای مدل چینوک (Chinook) را از ایتالیا خریداری کرد. همچنین در این سالها ایران مقادیری از سلاحهایی دریای را از ایتالیا برای تجهیز نیروی دریایی خود خریداری کرد. در میان کشورهای اروپایی تنها آلمان بود که روابط نظامی چندان گسترده‌ای با تهران نداشت و به‌جز قرارداد مربوط به تولید تفنگ ژ-3 قرارداد مهمی میان دو کشور در زمینه تسلیحاتی منعقد نشد.5

قراردادهای تسلیحاتی با اسرائیل
اما در منطقه خاورمیانه، اسرائیل روابط گسترده نظامی و تسلیحاتی با ایران داشت که در زیر اشاره‌ای کوتاه به برخی قراردادها میان تهران و تل‌آویو خواهد شد.
1. قرارداد تعدادی مسلسل برای پرسنل شهربانی و گارد شاهنشاهی
2. قرارداد تعمیر 35 فروند هواپیمای جنگنده اف 16 ایران
3. قرارداد خرید خمپاره انداز سنگین به مبلغ سه میلیون دلار
4. قرارداد آموزش واحدهای چترباز
5. قرارداد موشکهای زمین به زمین با مبلغ 1/2 میلیارد دلار.
اینها تنها گوشه کوچکی از قراردادهایی بود که حکومت محمدرضا با اسرائیل در زمینه نظامی و تسلیحاتی منعقد ساخته بود.6

فرجام سخن
در پایان باید گفت که هر چند به واسطه پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از قراردادهای نظامی میان ایران و غرب به مرحله اجرایی و عملیاتی نرسید اما نمی‌توان اشتباه راهبردی محمدرضا را نادیده گرفت. در واقع با توجه به اینکه نگاه شاه همواره به خارج بود، خرید تجهیزات نظامی از دیگر کشورها توسط وی چندان عجیب به نظر نمی‌رسید. به تعبیری، از آنجایی که محمدرضا به مردم تکیه نداشت،توجه او به قدرتهای خارجی بود.به بیان رئالیستها، حکومت ایران در دوران سلطنت محمدرضا به جای تکیه بر موازنه داخلی بر موازنه خارجی دل‌خوش کرده بود. موازنه‌ای که در نهایت نتوانست سلطنت او را از سرنگونی نجات دهد. به عبارت ساده‌تر هیچ کدام از این قراردادها و به‌تبع آن حامیان خارجیش نتوانستند در مقابل سیل خروشان ملت کاری از پیش برند و در نهایت سلطنت محمدرضا پس از 37 سال ساقط شد. این در حالی بود که محمدرضا می‌توانست با تکیه بر توان و ظرفیت داخلی و با در پیش گرفتن شیوه درست حکمرانی، بسیاری از نیازهای نظامی خود را بدون کمک گرفتن از قدرتهای جهانی مرتفع سازد.

ارتشبد بهرام آریانا و ژنرال حسن طوفانیان، مأموران خرید تسلیحات در کنیسه‌‍ای در اسرائیل
شماره آرشیو: 9-121پ

پی نوشت:

1.عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران، نشر البرز، 1383، ص 324.
2.علیرضا ازغندی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران، نشر قومس، 1382، ص 342.
3.همان، ص 430.
4. http://www.yjc.ir/fa/news/5110510
5. http://www.yjc.ir/fa/news/5110510
6. هوشنگ مهدوی، همان، ص 354 . https://iichs.ir/vdcc.mqpa2bq1ela82.html

مصاحبه با آیت‌‏الله حاج ‏آقا مهدی امامی پیرامون شخصیت و قیام آیت‌الله حاج‏‌آقا نورالله نجفی ‏اصفهانی

حاج آقا نورالله اصفهانی

مبارزه اقتصادی حاج آقا نوراللّه و آقا نجفی با استعمار

حاج‏ آقا نورالله و دفاع از میراث فرهنگی

حاج ‏آقا نورالله نجفی ‏اصفهانی به روایت حسین مکی

چه کشورهایی به حکومت پهلوی سلاح می‌فروختند؟